 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Məhəmməd Bağır Xalxali — azərbaycanlı şair.
| Məhəmməd Bağır Xalxali | |
|---|---|
| Ağa Mirzə Məhəmmədbağır Xalxali | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Qarabulaq, Xalxal |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair, alim |
 Məhəmməd Bağır Xalxali Vikimənbədə | |
“Xalxali” nisbəsi ilə tanınan və qəzəllərində “Bağır” təxəllüsündən istifadə edən Məhəmməd Bağır Xalxalinin həyatı haqqında məlumatlar olduqca azdır. Professor Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq (Düzgün) onun atasının Molla Heydər, babasının isə Molla Əhməd olduğunu və hər ikisinin dövrünün tanınmış din xadimləri sırasında yer aldığını bildirir.
Doğum yeri məsələsində ilk diqqət çəkən mənbələrdən biri Firidun bəy Köçərlidir. O, Xalxalinin təxəllüsünə əsaslanaraq onun Təbriz yaxınlığında yerləşən Xalxal bölgəsində doğulduğunu ehtimal edir. Məhəmmədəli Tərbiyət isə daha konkret yer göstərərək şairin Xalxal qəzasının Qarabulaq kəndində anadan olduğunu qeyd edir. Bu məlumatı sonradan Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası və Feyzulla Qasımzadə tərəfindən də təsdiqlənmişdir. Lakin Hüseyn Düzgün tərəfindən təqdim edilən və daha fərqli mənbəyə əsaslanan bir versiyaya görə, Xalxali əslində Şeyxdərabad adlı bir kənddə doğulmuş, lakin on yaşlarında olarkən ailəsi ilə birlikdə Qarabulaq kəndinə köçmüşdür. Düzgün bu məlumatı Xalxalidən sonra yaşamış Abdürrəzzaq Bəhməninin məktubuna istinadən vermişdir. Hətta bəzi mənbələrdə Xalxalinin Yuxarı Əndəri kəndində doğulduğu da qeyd olunmuşdur.
Şairin doğum tarixi də müxtəlif şəkildə göstərilir. Ən çox istinad edilən mənbə olan Abdürrəzzaq Bəhməni, Xalxalinin oğullarından aldığı məlumata əsaslanaraq onun hicri 1250-ci ildə, yəni 1834–35-ci illərdə anadan olduğunu bildirir. Lakin Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası bu tarixi daha erkənə – 1823-cü ilə qədər geri aparır.
Xalxali ilk təhsilini atasından almış, sonradan Zəncanda Molla Amadi və Qəzvində Molla Əli Zəncanidən dərs almışdır. Düzgünün fikrincə, ikinci müəllimi olan Molla Əli Xalxalinin dünyagörüşünün formalaşmasında xüsusilə mühüm rol oynamışdır. Atasının vəfatından sonra Xalxali doğma bölgəyə – Xalxala dönərək məktəb açmış və burada həm müəllimliklə, həm də şəriət hakimi kimi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.
Onun tərcümeyi-halına dair əsas ilkin mənbə hesab edilən bacısı oğlu İbrahim Təvəkkülinin Xalxalinin divanına yazdığı müqəddiməyə görə, şair şah və əyan çevrəsinə tərifnamə yazmırdı. Buna baxmayaraq, Nəsrəddin şah tərəfindən təltif edilmiş, fəxri fərman və xələt almışdır.
Xalxalinin ölüm tarixi də mənbələrdə müxtəlif illərlə göstərilir. Məhəmməd Əli Müdərris “Reyhanətül-ədəb” ensiklopedik əsərinin II cildində yenə İbrahim Təvəkkülinin məlumatlarına əsaslanaraq Xalxalinin 1316-cı ilin 14 şəvvalında (müsəlman qəməri təqvimi ilə) şənbə günü vəfat etdiyini qeyd edir. Hüseyn Düzgün də onun hicri 1316-cı ildə, yəni 1898–99-cu illərdə vəfat etdiyini yazır. Digər mənbələr isə onun ölüm tarixini 1893–1901-ci illər arasında fərqli şəkildə qeyd edirlər. Təvəkküli onun 72 yaşında, Müzəffərəddin şah dövründə vəfat etdiyini bildirir.
Xalxalinin poeziyası iki əsas istiqamətdə – satirik və lirik üslubda inkişaf etmişdir. Onun yaradıcılığında xalqçılıq, sadəlik, aydın fikir, həyat hadisələrinin fəlsəfi və mənəvi dərki ön plandadır. Zülmə, cəhalətə, feodal-patriarxal mühitin mənfi təsirlərinə qarşı tənqidi münasibəti, eyni zamanda məişət və ailədaxili məsələlərə toxunması onun satirik poeziyasını zənginləşdirir.
Xalxalinin ərəb və fars dillərində divanları olduğu və “Sələbiyyə”dən başqa bir neçə türk dilində dastanının (məsnəvisinin) də mövcud olduğu iddia edilsə də, bunlar hələlik aşkar edilməmişdir.
F.Köçərli öz “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində Xalxalinin yalnız "Sələbiyyə" poemasını təhlil edir və şairin digər əsərlərindən xəbərsiz olduğunu bildirir. Əsərin əbcəd hesabı ilə yazılma tarixindən yola çıxaraq, o, bu təhlili yazdığı vaxt şairin hələ sağ olduğunu ehtimal edir.
F. Qasımzadə “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” (Bakı, 1951) əsərində Xalxalinin şagirdi Bixudiyə istinad edərək onun üç dildə – Azərbaycan, fars və ərəb dillərində – yazdığını və yalnız Azərbaycan türkcəsindəki divanının günümüzə gəlib çatdığını bildirir. Bu divan 1319-cu (1940) ildə İbrahim Təvəkküli tərəfindən nəşr edilmiş və “Sələbiyyə” ilə yanaşı 30-a yaxın qəzəl və farsca və azərbaycanca iyirmiyə yaxın müəmmaları, cinasları, bir neçə kiçik saqinaməsi, məsnəvisi və başqa müxtəlif şeirləri daxil edilmişdir.[1]
Düzgün iddialara baxmayaraq, Xalxalinin yalnız “Sələbiyyə”, farsca iki beyt və bir neçə türk dilində qəzəlindən başqa heç bir yazılı əsərinə rast gəlmədiyini bildirir . Bəzi mənbələrdə isə Xalxalinin türk dilində yazdığı “Divan”ın 1940-cı ildə Təbrizdə nəşr olunduğu qeyd edilir.
“Sələbiyyə”nin mövzusu və süjeti tülkü haqqında nağıl və təmsillərdən götürülmüşdür. Poemanın mərkəzi qəhrəmanı tülküdür. Əsərdə tülkü gah müsbət, gah mənfi obraz kimi təqdim olunur. Öz ailəsinə münasibətdə şəfqətli, başqalarına qarşı isə bic və hiyləgər olan bu obraz vasitəsilə şair cəmiyyətin ziddiyyətlərini poetik simvollarla təsvir edir. Poemada ailədaxili münasibətlər, qadının mövqeyi, tamahkarlıq, yoxsulluq və səbr kimi mövzular da işlənmişdir.
Feyzulla Qasımzadəyə görə, “Sələbiyyə”nin süjet quruluşunda tülkü obrazının funksiyası xüsusi diqqət çəkir. Onun fikrincə, tülkü əsərdə həm mənfi, həm müsbət yönləri ilə göstərilərək, ziddiyyətli sosial-təbiət qüvvələrini təcəssüm etdirir. Əsərin əsas gücü isə müəllifin lirik ricətlərində və fəlsəfi təhlillərindədir. Qasımzadə əsərin milli koloritini, xalq həyatı və məişətini əks etdirmə bacarığını yüksək qiymətləndirir. Onun qənaətinə görə, əsər feodalizm quruluşunun tənqidi baxımından əhəmiyyətlidir. Bununla belə, o, Xalxalinin ziddiyyətli mövqelərini də vurğulayır: şair cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri açıq göstərir, lakin ona qarşı fəal mübarizə aparmağı deyil, səbr və itaəti təklif edir.
“Sələbiyyə” poemasında Tülkü nağılı çərçivəsində təsvir olunan Qurd obrazı, feodal İran şahlığı dövründə hökm sürən zülm və qəddar hakimiyyəti simvolizə edir. Qurd, baş kəsməyi adət halına gətirmiş zalım bir hökmdarın təcəssümü kimi təqdim olunur. O, qan tökməyə sonsuz həvəs göstərir və rəhm etmək duyğusundan məhrumdur; düşmənlərinə qarşı sərt və məhvedici davranır.
Firidun bəy Köçərli əsəri təhlil edərkən şairin dilinin səlisliyini və fikirlərinin aydın ifadəsini yüksək qiymətləndirir. O, ilkin baxışda əsərin sadəcə uşaqlar üçün yazılmış sadə bir mətn kimi görünə biləcəyini vurğulayır. Lakin F. Köçərli əsərdə dərin və mənalı sətiraltı məzmunun mövcudluğunu görür. O, Xalxalinin yaradıcılığını məşhur şair Molla Ruminin "Məsnəvi"si ilə müqayisə edir və hər iki müəllifin bənzər ifadə vasitələrindən istifadə etdiklərini göstərir. Belə ki, hər iki şair insanların və ya heyvanların həyatından nümunələr təqdim edərkən, hekayənin sərhədlərini aşaraq həyat hadisələri üzərində fəlsəfi düşüncələrini açıqlayır, öz baxışlarını ifadə edir və nəticələr çıxarırlar. Eyni zamanda, Köçərli hər iki şairin yaradıcılıqları arasında mövcud olan fərqlilikləri də qeyd edir.
Müasirlərinin və tədqiqatçılarının məlumatlarına görə, Ağamirzə Məhəmməd Bağır Xalxalinin Azərbaycan dilində bir neçə irihəcmli əsəri, eləcə də azərbaycanca, farsca və ərəbcə şeirləri mövcud olmuşdur. Hazırda isə şairin divanı və "Sələbiyyə" poemasının ərəb qrafikası ilə təxminən səkkiz nəşri, həmçinin Azərbaycanda müxtəlif toplularda çap olunmuş bəzi şeirləri və "Sələbiyyə" poemasından parçalar günümüzə gəlib çıxmışdır.
Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda XVI-1506:5733 şifrəsi ilə saxlanılan divan, 1319-cu ildə (1940) Tehranda nəşr olunmuşdur. Bu əsər ədəbiyyatşünaslıqda “Xalxalinin Azərbaycan dilində divanı” kimi tanınır. Divan əsasən azərbaycanca yazılmış "Sələbiyyə" poemasını, 40-dan çox qəzəli, 11 rübaini, 3 təcnisi və digər müxtəlif şeirləri özündə birləşdirir. Həmçinin, divana şairin farsca yazdığı 34 müəmma daxil edilmişdir. Divanın ümumi həcmi 144 səhifədən ibarətdir. Əsərin əvvəlində bacısı oğlu İbrahim Təvəkkülinin yazdığı müqəddimə yerləşir, ondan sonra farsca, ardınca isə azərbaycanca şeirlər təqdim olunur. 50-ci səhifədən başlayaraq isə "Sələbiyyə" poeması çap edilmişdir.
"Cənubi Azərbaycan poeziyası antologiyası" və "Cənub ulduzları" toplularında Xalxalinin divanından bəhs edilərək, əsasən şairin azərbaycanca yazdığı şeirlər tədqiq edilmişdir. Həmçinin, kiçik həcmdə olsa da, şairin farsca yazdığı əsərlər də əlçatan olub, onların tədqiqi vasitəsilə şairin yaradıcılığı haqqında əlavə təsəvvürlər formalaşdırmaq mümkündür.
Qeyd etmək lazımdır ki, Şimali Azərbaycanda "Sələbiyyə" poemasının bütöv mətninin müasir əlifba ilə çapı hələ həyata keçirilməmişdir; yalnız poemadan parçalar və Azərbaycan dilində müxtəlif şeirlər nəşr olunmuşdur.
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|
