 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Məmi Dehqan, Məmi Nünəkərani və ya Məhəmməd Nünəkərani[1] (25 may 1907, Nanəkaran (Nəmin), Ərdəbil ostanı – 28 sentyabr 1984, Bakı) — siyasətçi, fədai, Tudə Partiyasının və Azərbaycan Demokrat Partiyasının üzvü.
| Məmi Dehqan | |
|---|---|
 | |
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 25 may 1907 |
| Doğum yeri | Nünəkaran , Ərdəbil ostanı |
| Vəfat tarixi | 28 sentyabr 1984 (77 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Partiya | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
|
|
|
| Təltifləri |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Fəaliyyətinə görə həbs olunub və məhkəmə qərarı olmadan 10 il Qəsri Qacar həbsxanasında saxlanılıb. Tudə Partiyasının və Azərbaycan Demokrat Partiyasının qurucularından eləcə də Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatı və Azərbaycan Ziddi Faşist təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.
Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Azərbaycan Milli Məclisinə Ərdəbildən nümayəndə seçilib. "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunan 10 nəfərdən biridir.
Məhəmməd Məhəmmədrza oğlu Nünəkərani 1907-ci il mayın 25-də Ərdəbilin Nünəkəran kəndində anadan olub.[2] İlk təhsilini mədrəsədə alıb. Lakin imkansızlığa görə təhsilini yarıda qoyub işləməyə məcbur olub.[2]
1924-cü ildə İran Kommunist Partiyasının üzvü olub və partiyanın Astara komitəsində fəaliyyət göstərib.[3] 1930-cu ildə həbs olunsa da bir neçə gün sonra azadlığa buraxılıb.[4] İki həftə sonra isə yenidən həbs olunub.[4] Bir müddət Astarada saxlanıldıqdan sonra əvvəlcə Ərdəbilə, aprelin 21-də isə Təbrizə aparılıb.[5] Daha sonra isə Tehrana aparılıb və Qəsri Qacar həbsxanasında saxlanılıb.[6] 8 il məhkəmə qərarı olmadan həbsxanada saxlanılıb. Daha sonra Mir Cəfər Pişəvəri, Dadaş Tağızadə, Fərzi Dehqani eləcə də digər siyasi məhbuslarla birlikdə başladıqları böyük aclıq aksiyasının nəticəsində onların işi məhkəməyə göndərilib.[7] Həbs olunduğu tarixdən 10 il keçdikdən sonra məhkəmənin verdiyi hökmlə 6 il həbs cəzasına məhkum edilib.[8] Məhkəmə hökmündən daha artıq həbsdə qalmasına baxmayaraq bundan sonra da həbsdən azad olunmayıb.[8] Məhkəmə qərarı verildikdən sonra əlavə 4 ay da həbsdə saxlanılıb.[8] 1940-cı ilin fevral ayında Kaşan şəhərinə sürgün olunub.[6][9][10]
1941-ci ilin avqust sentyabr aylarında Britaniya və SSRİ qoşunları İrana daxil oldular.[11][12][13] 1941-ci il sentyabrın 17-də Rza şah Pəhləvi taxtından imtina edərək İranı tərk etdi.[14][15] Bundan sonra ölkə ərazisində həbsdə olan siyasi məhbuslar azadlığa buraxıldılar və müxtəlif siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.[16][17] Məmi Dehqan da bu dövrdə sürgün olunduğu Kaşan şəhərindən qaçaraq Tehrana gəlib.[18][19] 1941-ci il-də Tudə Partiyasının qurulmasında iştirak edib.[18][20][21] Daha sonra partiyanın təbliğatını aparmaq məqsədilə Təbrizə gəlib.[22] Tudə Partiyasının Ərdəbil və Astara komitələrinin yaradılmasında iştirak edib.[23] 1942-ci ilin yanvar ayında Təbrizdə yaradılmış[24] Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[25][26] Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatı dağıldıqdan sonra Azərbaycan Ziddi Faşist təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[23] Tudə Partiyasının Ərdəbil Vilayət Komitəsinin sədri olub.[27]
1945-ci il sentyabrın 3-də Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaradılmasında iştirak edib və partiyanın Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçilib.[28][29] Bundan başqa partiyanın Ərdəbil Vilayət Komitəsinin sədri olub.[30] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[31][32][33] Ərdəbildə keçirilən seçkilər nəticəsində Məmi Dehqan səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Ərdəbildən nümayəndə seçilib.[34] 1946-cı ilin sentyabr ayında milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunub.[35][2] [36]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[37][38] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[39] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[40][41] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[39][42][43] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[41][44] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[39][45] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[46]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[47][48][49] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[50][51] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[51] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[50][51] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[50][52] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[53][54] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[55][56] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[52][55] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[57] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[58][59][60]
Məmi Dehqan Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Bakıya köçüb. 1947-ci ildə Bakıda Azərbaycan Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsi bərpa olundu.[61] Məmi Dehqan da müxtəlif vəzifələrdə fəaliyyət göstərib. 1984-cü il sentyabrın 28-də Bakıda vəfat edib və öz vəsiyyəti ilə Quba şəhərində dayısı Fərqi Dehqanın yanında dəfn olunub.[62]
Məmi Dehqanın dayısı Fərzi Dehqan[63] da siyasətlə İran Kommunist Partiyasının üzvü olub və partiyanın Astara komitəsində fəaliyyət göstərib. 1930-cu ildə həbs olunaraq məhkəmə qərarı olmadığı halda 10 il Qəsri Qacar həbsxanasında saxlanılıb. Həbsdən buraxıldıqdan sonra Nəhavənd şəhərinə sürgün olunub. 1941-ci ildə sürgündən Astaraya qayıdıb və Tudə partiyasının yerli təşkilatlarının yaradılmasında iştirak edib. 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinə qoşulub və 21 Azər hərəkatında fədai dəstəsinə başçılıq edib.[4]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|
