 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Əncüməni-şüəra — XIX əsrdə Naxçıvanın Ordubad şəhərində fəaliyyət göstərmiş ədəbi məclis. “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisi klassik ədəbi ənənələrlə yanaşı, yeni maarifçi-realist ədəbiyyatının da inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir.
“Əncüməni-şüəra” (“Şairlər məclisi”) ədəbi məclisi 1831-ci ildə təşkil edilmişdir. Akademik Feyzulla Qasımzadə və tədqiqatçı Nəsrəddin Qarayevin əsərlərində məclisin təşkilatçısı kimi Şeyxəli Naibin adı çəkilir. Araşdırmalar göstərir ki, bu şəxs Kalbalı xan Kəngərlinin ortancıl oğlu Şeyxəli xan Kəngərlidir. O, Ordubadın naibi kimi fəaliyyət göstərmiş və ədəbi mühitə marağı səbəbilə bu məclisi yaratmışdır. Şeyxəli xan həmçinin Naxçıvanda fəaliyyət göstərən “Qönçeyi-Ülfət” məclisinin də yaradıcısıdır. “Əncüməni-şüəra” ilk təşkil olunduğu illərdə Şeyxəli xanın evində fəaliyyət göstərmişdir.[1]
Bu qənaət bir neçə mühüm amilə əsaslanır. Belə ki, məclisin yaranma tarixi olan 1831-ci ildə sonralar bu məclisə rəhbərlik etmiş Hacı ağa Fəqir Ordubadi (1836–1889) və Məhəmməd Tağı Sidqi (1854–1903) hələ dünyaya gəlməmişdilər. Əvəzində, Qüdsi Vənəndi bu tarixdə 57 yaşında idi və həmin dövr onun həyat və yaradıcılıq fəaliyyətinin kamillik mərhələsinə təsadüf edirdi. Növbəti mərhələdə, yəni XIX əsrin 60–80-ci illərində isə məclisin rəhbərliyi Hacı ağa Fəqir Ordubadiyə keçmişdir.[2] Qeyd edilməlidir ki, Fəqir öz ədəbi tərcümeyi-halında və poetik irsində Qüdsi Vənəndini özünün ustadı kimi tanıtmış, ona ehtiram və tabeçilik münasibətini açıq şəkildə ifadə etmişdir. Bunun bariz nümunəsi, Qüdsinin “Əlinə” rədifli şeirinə Fəqirin nəzirə şəklində yazdığı və eyni rədifi daşıyan qəzəlində müşahidə olunur.[3]
Məclis üzvləri bu dövrdə təkcə lokal ədəbi mühitlə kifayətlənməmiş, eyni zamanda Bakı, Lənkəran, Şamaxı, Qarabağ və xüsusilə Cənubi Azərbaycanda fəaliyyət göstərən digər ədəbi məclislərlə sıx yaradıcılıq və ideya-estetik əlaqələr qurmuşlar. Məclisin fəal iştirakçılarından biri kimi Fəqir Ordubadinin rolu ayrıca qeyd olunmalıdır.[4]
1889-cu ildə Fəqir Ordubadinin vəfatından sonra “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisinə görkəmli maarifçi, şair, nasir və publisist Məhəmməd Tağı Sidqi rəhbərlik etmişdir. O zaman Sidqi 35 yaşında idi və hələ gənc yaşlarında Fəqir tərəfindən məclisə cəlb edilmişdi.[5]
Sidqinin rəhbərliyi dövründə ədəbi mühit daha da genişlənmiş, məclis üzvləri ilə yanaşı, Naxçıvanın yerli şairləri də məclisin fəaliyyətinə cəlb edilmişdir. Bu genişlənməyə səbəb Naxçıvan şəhərində fəaliyyət göstərən “Qönçeyi-ülfət” adlı ədəbi məclis olmuşdur. Qüdsi Vənəndi həmin məclisin üzvləri ilə, o cümlədən şairə Qönçəbəyimlə də yaxın yaradıcılıq əlaqələri saxlamış və ona xüsusi məktub-tərifnamə yazmışdır.[6]
“Əncüməni-şüəra” məclisini qoruyub saxlayan, onu cəmiyyətlə sıx əlaqədə saxlayan və dövrünün ziyalıları ilə münasibətlər quran əsas şəxsiyyət Məhəmməd Tağı Sidqi olmuşdur. O, Qurbanəli Şərifzadə, Nəsrulla Şeyxov, Əsədağa Kəngərlinski, Cəlil Məmmədquluzadə, Paşa Sultanov, Nəcəfqulu ağa Eynəli Sultanov, Mirzə Məhəmməd Xəlilov və başqaları ilə “Əncüməni-şüəra” arasında ədəbi əlaqələr qurmuş və bu əməkdaşlıqlar məclisin ictimai nüfuzunun artmasında mühüm rol oynamışdır.[6]
Sidqinin rəhbərliyi dövründə “Əncüməni-şüəra” mütərəqqi ideyalara əsaslanan bir ədəbi platformaya çevrilmiş, lakin onun Naxçıvana köçməsi ilə məclisin fəaliyyəti zəifləməyə başlamışdır. 1890–1895-ci illərdə məclis faktiki olaraq fəaliyyətini dayandırmışdır.[7][8]
1894-cü ildə M.T. Sidqi Naxçıvanda yeni üsullu “Tərbiyə məktəbi”ni yaratmaq məqsədilə Ordubaddan köçmüşdür. Bundan sonra “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisi bir müddət Naxçıvanda da fəaliyyətini davam etdirmişdir. Lakin 1903-cü ildə M.T. Sidqinin vəfatı ilə məclisin fəaliyyəti birdəfəlik sona çatmışdır.[8]
“Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisinin üzvləri poetik-estetik yönəlişlərinə və ideya-məzmun baxımından fərqli yaradıcılıq meyllərinə görə iki əsas qrupda təsnif edilə bilər. Birinci qrupa daxil olan şairlər klassik Şərq poeziyasının aparıcı nümayəndələri – Sədi, Hafiz, Ömər Xəyyam, Nizami, Füzuli və Qövsi Təbrizi kimi söz ustadlarının ədəbi-estetik irsinə istinad edir, onların mütərəqqi bədii ənənələrini yaşatmaq və inkişaf etdirmək məqsədi güdürdülər. Bu şairlər üçün sufilik, eşq fəlsəfəsi və bədii təkməllik əsas yaradıcılıq meyarları idi.[7]
İkinci istiqaməti təmsil edən sənətkarlar isə Molla Pənah Vaqif, Heyran xanım, Qasım bəy Zakir, Baba bəy Şakir və Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi kimi realizmə meylli klassiklərin irsindən bəhrələnərək dövrün ictimai-siyasi tələblərinə cavab verən mövzulara müraciət edirdilər. Bu qrupun poetik yaradıcılığında maarifçilik ideyaları, ictimai fəallıq və realist yanaşma xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı.[9]
Hər iki istiqamətin xüsusiyyətlərini üzərində daşıyan və yeni ictimai-bədii baxış bucaqları ilə seçilən əsas nümayəndələr arasında Məhəmməd Tağı Sidqi, Fəqir Ordubadi, Qüdsi Vənəndi, Məhəmmədqulu Salik, Usta Zeynalabdin Nəqqaş və Aslanxan Kövhər kimi sənətkarlar xüsusilə fərqlənirdilər. Bu şəxsiyyətlər məclisdə həm poetik nüfuz sahibi, həm də yaradıcılıq baxımından yenilikçi düşüncə daşıyıcısı kimi çıxış edirdilər.[7]
M.T. Sidqi özünün “Heykəli-insana bir nəzər”, “A.S. Puşkin” kimi əsərlərində ictimai-fəlsəfi məsələləri qaldırmaqla bərabər, rus maarifçilik ənənələrinə də ideya yaxınlığı nümayiş etdirirdi. Fəqir Ordubadi isə lirizm və satira arasında uğurlu balans yaradan bir poet idi; onun yaradıcılığı həm duyğusal-estetik, həm də tənqidi-sosial məzmun kəsb edirdi.[9][10]
Məclisin fəal üzvləri klassik poeziyanın formalarını geniş şəkildə mənimsəmiş, yalnız aşiqanə qəzəllərlə deyil, eyni zamanda realist və tənqidi məzmun daşıyan mənzum səfərnamələr, qoşma, gəraylı, bayatı, müxəmməs, müstəzad, qəsidə və məsnəvi kimi müxtəlif poetik janrlarda da məhsuldar yaradıcılıq sərgiləmişlər.[7]
Məclisin fəaliyyətində aşağıdakı şəxslər iştirak etmişdir:[11]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|