 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Fətəli xan və ya Fəth Əli xan (tam adı: Fətəli xan Hüseynəli xan oğlu; 1736, Quba şəhəri – 29 mart 1789, Bakı şəhəri) — Quba xanlığının VI xanı (1758 – mart 1789) — XVIII əsrin azərbaycanlı dövlət xadimi və sərkərdəsi.[6]
| Fətəli Xan | |
|---|---|
| Fətəli xan Hüseynəli xan oğlu | |
 "Qubalı Fətəli xanın portreti" 1945-ci il, rəssam Səttar Bəhlulzadə, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi | |
VI Quba Xanı | |
| 1758 – mart 1789 | |
| Əvvəlki | Hüseynəli xan |
| Sonrakı | Əhməd xan |
II Bakı xanı | |
| 1768 – 1770 | |
| Əvvəlki | I Mirzə Məhəmməd xan |
| Sonrakı | Abdulla bəy |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Quba xanlığı |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Bakı,[4] Bakı xanlığı |
| Vəfat səbəbi | zəhərlənmə |
| Dəfn yeri | Bibiheybət məscidi,[5] Bakı |
| Atası | Hüseynəli xan |
| Anası | Pəricahan Bikə |
| Həyat yoldaşları |
1) Tuti Bikə 2) Gülpəri 3) Səhərnas 4) Bəyim xanım 5) Güldəstə |
| Uşaqları |
1-ci nikahdan[3] oğlu: Əhməd xan qızı: Xanbikə 2-ci nikahdan[3] oğlu: Həsən xan qızı: Pəricahan xanım 3-cü nikahdan[3] oğlu: Şeyxəli xan ikinci xanımından qızı: Çimnaz və Əsməd |
| Dini | Şiə[1][2][3]İslam |
Fətəli xan Quba xanı Hüseynəli xan və Qaytaq usmisi "Böyük" usmi Əhməd xanın qızı Pəricahan Bikənin ailəsində anadan olmuşdur.[7]
Fətəli xan etnik baxımdan Azərbaycan türkü olub, ata tərəfdən Qaytaq qumuqları və Qacar nəslinə, ana tərəfdən isə Qaytaq qumuqlarına mənsub idi. Onun ata tərəfinin mənsub olduğu Qaytaq usmiləri nəsli, II Şah Abbasın dövründə baş verən hadisələrdə rol oynamışdır. Abbasqulu ağa Bakıxanovun Gülüstani-İrəm əsərində bildirilir ki, bu nəslin nümayəndələri iki əsas qola - Məcalis və Yengikənd qollarına bölünürdü. Usmi titulu bu qollar arasında yaşlılıq prinsipinə əsasən növbə ilə ötürülürdü. Lakin sonralar, təxminən 1640-cı illərin birinci yarısında, bu qollar arasında düşmənçilik yaranmış, Yengikənd qolu Məcalis qoluna hücum etmiş və yalnız azyaşlı Hüseyn xan Ayda bəyin köməyi ilə xilas olunmuş, sonralar İsfahana köçmüşdür. Bu müddətdə o, Qacar nəslindən olan bir zadəgan qızla ailə qurmuş və bu izdivacdan Hüseynəli xanın babası olan Əhməd xan doğulmuşdur. Məhz bu səbəbdəb Qacar şahı Ağaməhəmməd Qubaya yürüşü zamanı, həmçinin məktublaşmaları zamanında Şeyxəli xanı öz qohumu adlandırırdı. Abbasqulu ağa Bakıxanovun məlumatına görə, Hüseyn xan İranda yaşadığı müddətdə şiəliyi qəbul etmişdir. Bu dini etiqad sonradan Quba xanlarının sülaləsində davam etdirilmişdir.[8]
Beləliklə, Şah Süleyman Səfəvidən əhəmiyyətli hərbi yardım alan Hüseyn xan 1688-1689-cu illərdə tərk etdiyi taxt-tacı ələ keçirmək üçün Qaytaqa yürüş etdi və irsi usmi mülkü olan Başlı kəndini tutdu, həmin illərdə Qaytaq usmisi oldu. Amma orada möhkəmlənə bilmədi və bir illik müddətdən sonra təxminən 1690-cı ildə Qubaya qayıtdı və orada vəfat etdi. XVII əsrin sonlarına doğru Hüseyn xanın oğlu Əhməd xan, Qaytaq və Qubadakı tərəfdarlarının dəstəyi ilə bölgədə nüfuz qazandı və 1706–1711-ci illərdə Qaytaq usmisi kimi fəaliyyət göstərdi. Lakin sonradan Yengikənd usmilərinin nümayəndəsi olan "Böyük" usmi Əhməd xan hərbi qüvvə toplayaraq Başlını və Qaytaqın bir hissəsini ələ keçirdi. Nəticədə Qubalı Əhməd xan Məcalisə çəkilməyə məcbur oldu və 1711-ci ildə orada vəfat etdi. Əhməd xanın ölümündən sonra hakimiyyətə onun azyaşlı oğlu Sultanəhməd xan keçdi. Onun hakimiyyəti əsasən Quba şəhəri ilə məhdudlaşırdı. Lakin o, uzun müddət yaşamadı. 1718-ci ildə Sultanəhməd xan və onun ailə üzvləri Müşkürlü Hacı Davud tərəfindən edam edildi. Bu hadisədən yalnız onun azyaşlı oğlu, Fətəli xanın atası Hüseynəli xan xilas edilə bildi. Onu tərəfdarları Samurun yuxarı axarında yerləşən dağ kəndi Tahircara apararaq qorudular.[8][3]
Anası Pəricahan Bikə Qaytaq usmilərinin hökmdarı olmuş "Böyük" usmi Əhməd xanın qızı idi. Beləliklə, Fətəli xan ana xətti ilə Qaytaqın nüfuzlu feodal ailələrindən birinə mənsub idi. Ana tərəfdən Fətəli xan digər Qaytaq hökmdarları ilə də qohum idi. Qaytaq usmiləri Ustar xan və Əmir Həmzə onun həm dayısı oğlu, həm də qayını sayılırdı. Çünki, Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə xanım Ustar xan və Əmir Həmzənin bacısı idi. Bundan başqa, Tuti Bikə xanımın bacısı oğlu Avar nutsalı Ümmə xan onun dayısı nəvəsi olmuşdur. Bu geniş ailə əlaqələri Fətəli xanın Dağıstan feodalları ilə siyasi münasibətlərində mühüm rol oynamışdır.
Fətəli xan 1736-ci ildə Quba şəhərində anadan olmuşdu. İsgəndər bəy Hacınskinin bildirdiyinə görə, “o, heç bir xüsusi tərbiyə almayaraq, gəncliyini digər xanların oğulları kimi – avaraçılıqla keçirmişdir. Hətta bir dəfə etdiyi bir şıltaqlığa görə atası onu cəzalandırmaq istəmiş, lakin o, atasının qəzəbi səngiyənədək gizlənmişdir.”[9]
1758-ci ildə atası vəfat etdi və iyirmi üç yaşlı Fətəli xan hakimiyyətə gəldi. Bu hadisədən istifadə edən Şamaxı xanı Məhəmmədsəid xanın qardaşı Ağa Razi bəy sərhəddə olan Qubanın Bərmək mahalına hücum etdi və 200-ə yaxın ailəni Şirvana köçürtdü. Hacınski yazır: "Atasının dəfni ilə məşğul olan Fətəli xan bu hadisədən atasının vəfatının yeddinci günü xəbər tutdu. O xanlıq taxtına çıxma mərasimini yüngülcə keçirib, qubalılardan mümkün olan qədər qoşun toplayaraq Şirvana hərəkət etdi." Tərəflər arasında toqquşma baş verdi. Döyüş zamanı qarşıdurmanın əsas səbəbkarı olan Ağa Rəzi bəy həlak oldu, Məhəmmədsəid xan isə tam məğlubiyyətə uğradı.[10]
Fətəli xanın əsas məqsədlərindən biri Azərbaycan xanlıqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirmək idi.
1760-cı ildə Dərbənd əhalisinin Məhəmmədhüseyn xanın zülmündən narazılığından istifadə edən Fətəli xan şəhəri ələ keçirdi. Həmin illərdə (1769-cu ildə) Qafqaza səyahət etmiş akademik Qmelin igid sərkərdə Fətəli xanın xalq arasında böyük ehtirama layiq olduğu haqqında iftixarla yazır: "Dərbənd əhalisi onu sevirdi. Şamaxı təəbələri Fətəli xandan razı idilər. Bakı əhalisi, onun vergi, toplamaqla kifayətlənməyib, Bakıya sahib olmasını istəyirdi. Fətəli xan Azərbaycanı birləşdirməyə 1759-cu ildə Dərbənddən başlamışdı. Dərbəndlilər öz xanlarının zəif təbiətindən narazı idilər. Onlar gizlicə Fətəli xanla əlaqə saxladılar. Fətəli xan da onlara yardım edərək Dərbəndi aldı".[mənbə göstərilməlidir]
Fətəli xan Bakını hərbi yolla deyil, diplomatik yolla, nikah diplomatiyasından istifadə edərək tabe etdi. O, bacısı Xədicə Bikəni 1767-ci ildə Bakı xanı Məlik Məhəmməd xana ərə verdi. Xədicə Bikə Bakı xanlığının idarəçiliyində mühüm rol oynayaraq Quba xanlığının maraqlarına xidmət edirdi. Bakı iqtisadi cəhətdən zəngin və Xəzər dənizində əlverişli bir liman idi.[mənbə göstərilməlidir]
Şirvan xanlığı strateji cəhətdən əhəmiyyətli idi. Fətəli xan bir neçə dəfə Şamaxıya yürüş etdi. Şəki xanı Hüseyn xanla müttəfiqlik edərək 1768-ci ildə Şamaxını ələ keçirdi. Şirvan xanlığının ərazisi Fətəli xan və Hüseyn xan arasında bölüşdürüldü. Sonradan Fətəli xan Şamaxıda Sərkərlər sülaləsinin hakimiyyətinə tamamilə son qoydu və 1769-cu ildə Yeni Şamaxını dağıdaraq əhalisini Köhnə Şamaxıya köçürdü.[mənbə göstərilməlidir]
1785-ci ildə Quba xanı Fətəli xan Şəki xanı Məhəmmədhəsən xana və keçmiş Şamaxı hakimi Ağası xana qarşı hərbi yürüş təşkil etdi. Döyüş nəticəsində Ağası xan təslim oldu, Şəki xanı isə Fətəli xanla sülh bağlamağa məcbur qaldı. Ağası xan və iki oğlu əvvəlcə Qubaya gətirildi, daha sonra isə Bakıya göndərildi. Fətəli xan bu hadisədən sonra Məhəmmədsəid xan adlı keçmiş Şirvan xanını da özünə tabe etməyə çalışdı və onun iki oğluyla birlikdə Salyana göndərilməsinə nail oldu. Beləliklə, Şamaxı xan nəslindən olan sərkərların siyasi nüfuzu zəiflədildi, və Fətəli xan bölgədəki gücünü daha da möhkəmləndirdi. Bu hərbi və siyasi əməliyyatlar nəticəsində Şəki xanlığı faktiki olaraq Fətəli xanın təsir dairəsinə keçmişdir.[mənbə göstərilməlidir]
1768-ci ildə, Kür və Arazın qovuşduğu yerdə yerləşən Cavad xanlığı da könüllü olaraq Fətəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi. Bu, Muğan torpaqları üzərində də Quba xanlığının nəzarətini təmin etdi.[mənbə göstərilməlidir]
1785-ci ildə Fətəli xan Lənkəran xanı Qara xanla ittifaq yaratmış, sonra isə onu özündən asılı vəziyyətə salmışdı. Bu səbəbdən də Qara xan Fətəli xanın yürüşlərində, o cümlədən Qarabağ və Gilan xanlıqlarına qarşı yürüşlərdə iştirak etmişdi.[mənbə göstərilməlidir]
1784-cü ilin yazında Fətəli xan əhəmiyyətli bir ordu toplayaraq Araz çayını keçmiş və həmin ilin avqustunda Ərdəbil və Meşkin şəhərlərini ələ keçirmişdi. O, Ərdəbil hakimi Nəzərəli xanı şəhərdən qovmuş və onun yerinə Cavad xanı Həsən xanı vali təyin etmişdi. Meşkinə isə Xudaverdi bəyin başçılığı ilə yeni idarəçilik qurmuşdu. Hadisə haqqında yazan tanınmış rus Qafqazşünası Butkov qeyd edir ki, Fətəli xanın ordusu Ərdəbilə daxil olduqdan sonra, rus general-poruçiki Potyomkin ondan öz qoşununu buraxmağı tələb etmişdi. Eyni dövrdə Dağıstan feodallarının fəallaşması və digər siyasi təzyiqlər nəticəsində Fətəli xan Şirvana geri çəkilməyə məcbur olmuşdu.[mənbə göstərilməlidir]
Azərbaycan hərb tarixində igid sərkərdə kimi xatırlanan Fətəli xan 1789-ci ildə vəfat etmişdir.
Fətəli xan Quba xanlığını gücləndirmək və Azərbaycanın parçalanmış torpaqlarını birləşdirmək məqsədilə bir sıra islahatlar həyata keçirmişdir.
Fətəli xan, vergi yığımında mövcud olan sui-istifadələrin qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirlər görmüşdür. Mahal naiblərinin vergi toplama səlahiyyətləri ləğv edilərək, vergilərin kəndxudalar tərəfindən birbaşa xan xəzinəsinə və ya dövlət anbarlarına çatdırılması sistemi tətbiq olunmuşdur. Bu addım, vergi yükünün daha ədalətli bölüşdürülməsinə və mərkəzi nəzarətin güclənməsinə xidmət etmişdir.
Əhalinin sayını artırmaq və strateji bölgələri möhkəmləndirmək məqsədilə Fətəli xan Azərbaycanın cənubundan və Dərbənd bölgəsindən əhali köçürmələri təşkil etmişdir. Bu siyasət xüsusilə sərhəd bölgələrində xanlığın təsirinin artırılmasına yönəlmişdir.
Fətəli xan hərbi gücün artırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. O, Muğan düzündə yaşayan Şahsevən tayfalarının bir hissəsini Quba xanlığının ərazisinə köçürmüş və bu tayfalardan hərbi qüvvə kimi istifadə etmişdir. Bundan əlavə, süvari dəstələrin sayının artırılması və döyüş hazırlığının yüksəldilməsi də xanlığın hərbi potensialının artmasına səbəb olmuşdur.
Bu islahatlar nəticəsində Quba xanlığının iqtisadi və hərbi qüdrəti güclənmiş, Fətəli xan regionda daha təsirli siyasi mövqeyə sahib olmuşdur.
Otuz illik silahlı mübarizəsindən sonra Fətəli xan Azərbaycanın əsas xanlıqlarını birləşdirməyə nail oldu. Ayrı-ayrı sənədlər və onun müasirləri olan tarixçilər şahidlik verir ki, Fətəli xan hakimiyyəti saxlamaq üçün ilk növbədə güclü qoşun yaratmışdı. Müharibədə könüllülərdən, partizan dəstələrindən və birləşmiş nizami qoşun dəstələrindən daha çox istifadə olunurdu.
Müasirləri Fətəli xanı mahir və istedadlı dövlət xadimi kimi xarakterizə edirlər. Görkəmli tarixçi Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır ki, Fətəli xan öz ağlı, səxavəti və bacarığı nəticəsində yüksəlmişdi. O, hakimiyyət başına keçəndən sonra ağıllı və çalışqan hakim olduğunu göstərdi; bütün ətrafindakı adamları özünə cəlb etdi, düşmənlərinin fəaliyyətini zəiflətdi və ən çətin vəziyyətdən çıxa bildi.
Fətəli xan ölümünə yaxın Azərbaycan torpaqlarının böyük bir hissəsini hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. Bunun nəticəsində o, bütün Azərbaycanın işlərində aparıcı rol oynamağa başladı. Onun siyasəti beynəlxalq münasibətlərə də təsir göstərirdi. Belə bir şəraitdə Fətəli xanın vəfat etməsi o dövr tarixinin qaranlıq səhifələrindən biri olaraq qalmaqdadır. Abbasqulu Ağa Bakıxanov yazır: Bütün istiqlal və ehtişam vasitəsinə malik olan Fətəli xan Azərbaycan və bəlkə də bütün İran işlərini intizama qoymaq xəyalı ilə Gürcüstan valisi İrakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da öz dudmanlarından Sadıq bəy Yadigar oğlunu səfir sifətilə Fətəli xanın yanına göndərdi. Fətəli xan cah və cəlalla Nuxu şəhərinə getdi. Bir neçə gün qonaqlıq və şadlıqla keçirib Gəncəyə yola düşdü. Cavad xan, Şahverdi xan Ziyadoğlu, Qacar ölkənin bütün əyanı ilə bərabər Kür çayının kənarında onu pişvaz edib qalanın qapılarını üzünə açdı. Fətəli xan da Cavad xanın əlindən çıxmış Şəmşəddinli mahalını Gürcüstan valisindən alıb ona verdi. Xülasə, yüksək mərtəbəli iki vali Şəmkir yaxınlığında bir-birilə görüşdülər. Rusiya dövlətindən himayə görmək ümidilə tədbirlər gördülər. Geri qayıtdığı zaman Fətəli xan şiddətli bir qızdırmaya tutuldu. Xəstəliyi gündən-günə şiddətləndi. Buna görə sürətlə Şirvana, buradan da Bakıya, bacısının yanına getdi. Hicri 1203 (1789)-cu ildə mart ayının 22-də, 54 yaşında ikən vəfat etdi.[11]
Professor Vaqif Arzumanlı Fətəli xanın gürcü çarı ll İrakli tərəfindən zəhərlənərək qətlə yetirildiyini bildirir. Fətəli xanın kötücəsi olduğunu iddia edən Asəfxan Qubalı isə tamam əksini söyləyir. Xan kötücəsi iddia edir ki, Fətəli xanı ll İrakli yox, Gəncə hökmdarı Cavad xan zəhərləyərək qətlə yetirib. Vaqif Arzumanlı və digər araşdırmaçılar isə deyir ki, "Fətəli xanı ll İrakli zəhərləyib." Bu belə deyil. Mənim ulu babamı gəncəli Cavad xan zəhərləyib. Bu nə əfsanədir, nə də yalan. Bu sözləri Şamaxıdan ağır vəziyyətdə Bakıya – bacısının yanına gətirilən Fətəli xan özü Xədicə Bikəyə deyib ki, Cavad xan mənim ömrümə son qoydu, məni zəhərlədi. Fətəli xan Cavad xana çox inanırdı. Cavad xan neçə illər ll İraklinin zindanında qalmışdı. Fətəli xan onu İraklinin dustaqlığından azad edib xanlığa ucaldıb. Cavad xan kimə işləməlidir? Fətəli xan Şəmkirdə görüş keçirib Borçalını, Qarabağı və başqa bölgələri birləşdirmək istəyirdi. Əlimdə faktlar var ki, Fətəli xan o torpaqları mütləq birləşdirəcəkdi. Babamı Cavad xandan başqa kim zəhərləyə bilərdi? O, Şəmkirə gedəndə özü ilə öz aşpazlarını aparmamışdı ki, orada Cavad xanın aşpazları var. Hər yerə özü ilə aşpaz aparırdı, amma bu dəfə belə etməmişdi. Bunu Cavad xana inandığından bu cür edirdi. O, isə onu zəhərlədi. Fətəli xanın Cavad xan tərəfindən zəhərlənməsini təkcə mən deyil, 200 ildən artıqdır ki, bizim nəslimiz, şəcərəmiz iddia edir. Bunu tam məsuliyyətimlə deyirəm..."[mənbə göstərilməlidir]
Atası Hüseynəli xan - Quba xanlığının V xanı.[12]
Anası Pəricahan Bikə - Qaytaq usmisi "Böyük" usmi Əhməd xanın qızı.[12]
Bacısı Xədicə Bikə 1739-cu ildə anadan olub. 1767-ci ildə II Bakı xanı Məlik Məhəmməd xan ilə ailə həyatı qurub. Oğulları II Mirzə Məhəmməd xan atasından sonra Bakı xanı olub.[12] Xədicə Bikə Azərbaycan elm tarixşünaslığının banisi, alim, mütəfəkkir və yazıçı Abbasqulu ağa Bakıxanovun nənəsidir. 1803-cü ildə vəfat edib və Bakıda dəfn edilib.
Fətəli xanın digər bacısı Fatimə Bikə, 1779-cu ildə Şirvan xanı Məhəmmədsəid xanın oğlu Məhəmmədrza bəylə ailə həyatı qurub.[13] Məhəmmədrza bəy, Fətəli xanın təyinatı ilə, 1785-1789-cu illərdə Şirvan xanı kimi fəaliyyət göstərib.
Fətəli xanın qardaşı Abdulla bəy, 1769–1770-ci illərdə Fətəli xan tərəfindən Şirvana xan (naib), daha sonra 1770–1772-ci illərdə isə Bakıya xan (naib) təyin edilmişdir.[14]
Fətəli xanın bir neçə həyat yoldaşı olmuşdur, lakin qeyd olunur ki, onlardan yalnız ilk üçü qanuni idi:
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|