 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Hacı Əli Türki və ya Davaçi (1871, Təbriz – 1912) — Azərbaycan Əyalət Əncüməninin üzvlərindən və Gizli Mərkəzin qurucularından biri. O, Gizli Mərkəzin Əli Müsyödən sonra ikinci şəxsi olmuşdur. Peşə olarak əzcaçı olmuş və kimya sahəsində ixtisaslaşmışdır. O, Məşrutə hərəkatının ilk dəstəkçilərindən və Gizli Mərkəzi idarə heyətinin rəhbəri olmuşdur.[1][2]
| Hacı Əli Davafuruş | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1871 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1912 |
Hacı Əli 1871-ci ildə Təbriz şəhərində dünyaya gəlmişdir. Təbrizdəki Nasiri əczaxanasının sahibi olan Hacı Əli xaricdən önəmli dərman vasitələrini gətirib satmaqda idi. Məşrutə hərəkatının ilk dəstəkçilərindən və liderlərindən biri olan Hacı Əli, "Məşrutə hərəkatının Dantonu" ləqəbi ilə tanınmışdır.[3] Səttar xanın yoldaşlarından biri olan Hacı Əli Səməd xan Şücaəddövlənin Təbrizə hücumu zamanı döyüş zamanı biləyindən yaralanmış və buna görə bir neçə ay müalicə almışdır. İran Kazak Alayının komandanı Lyaxovun Məclisi topa tutmasından sonra o, Mirzə Hüseyn Vaez və Seyid Həsən Şərifzadə ilə birlikdə Fransanın Təbrizdəki konsulluğuna hücum etmişdir.[4]
Məşrutə inqilabının qələbə çalmasından sonra Hacı Əli özünü təhsil və mədəniyyəti yaymağa həsr etdi. Bu dövrdə fəaliyyət göstərən Səadət Məktəbində onun təxminən 500 şagirdi var idi. Eyni zamanda o, bir müddətlik Təbriz şəhərinin polis qüvvələrinin komandanı olmuşdur. O, və Mirzə Əli Siqqətülislam Təbrizi Məşrutə hərəkatının əsas plançıları və liderləri arasında idilər. Tarixçi Əhməd Kəsrəvi onu Məşrutə hərəkatının əsas ağıllarından biri olaraq təqdim edir. Barəsində mövcud olan bütün xatirələrdə o, cəsur, ən öndə döyüşən, yaxşı xasiyətli və qətiyyətli insan kimi təsvir edilir.[1][2]
Hacı Əli, Təbrizdə rusların həyata keçirdiyi qətliamlardan, yəni 1911-ci ilin dekabr ayından üç ay əvvəl vəzifəsindən istefa verərək evində sakit şəkildə yaşayırdı və həmin hadisələrdə birbaşa iştirak etməmişdi. Buna baxmayaraq, Səməd xanın adamları onu həbs edərək zindana saldılar. Daha sonra Mirzə Əhməd Süheyli ilə birlikdə Təbrizin Bağ-ı Şimal adlı bölgəsində dar ağacından asıldılar. Onun evi də partladılaraq dağıdıldı.[5]
Bu hadisə barədə Əhməd Kəsrəvi belə yazır:[6]
1288-ci ildə (miladi 1909) ruslar Təbrizə daxil olduqdan sonra Sərdar və Salar [yəni Səttar xan və Bağır xan] Osmanlı konsulluğuna sığındılar. Onlarla birlikdə mərhum Əli Müsyo da həmin konsulluğa sığınmışdı. Görünür, bu şəxslər ruslarla müharibədə birbaşa iştirak etməmişdilər və bu səbəbdən şəhərdən qaçmamışdılar. Hacı Əli, Təbrizdə olan İranlı Kazak zabitləri ilə dost münasibətdə olduğundan, onların vasitəçiliyi ilə rus konsulluğuna daxil oldu və Miller adlı konsuldan can təhlükəsizliyi üçün zəmanət aldı. Lakin Səməd xan şəhərə daxil olduqda onun adamları Hacı Əlini tutub ağır işgəncələrlə zindana atdılar. Sonradan onu Bağ-ı Şimala göndərdilər. Ruslar isə, öz düşmənlərinə qarşı sərt münasibət bəslədiklərindən, onu bağışlamadılar və öldürdülər. Həmin günlərdə evinə də hücum etdilər, qarət etdilər və daha sonra dinamitlə dağıtdılar.
Seyid Həsən Tağızadə onun haqqında belə deyir:[7]
Mərhum Hacı Əlinin tək günahı vətənpərvərlik və məşrutə tərəfdarı olmaq idi. Səməd xanın zindanından qaçmağa nail olmuş bir nəfər mənə dedi ki, Hacı Əli zindanda, boynundakı zənciri göstərərək belə demişdi: ‘Filankəs! Bu zəncir, vətənpərvərlərin və azadlıqsevərlərin qalstukudur).
Əhməd Kəsrəvi isə onun haqqında belə yazır:[8]
Təbriz, Tehran kimi deyildi; burada bir neçə min təcrübəli, intizamlı və hazırlıqlı mücahid vardı. Bu şəxslər arasından necə cəsur və bacarıqlı adamların çıxdığını görəcəyik. Azadlıq liderləri arasında Əli Müsyo, Hacı Əli Davəçi və bunlara bənzər şəxslər vardı ki, həyat və sərvətlərini düşünmədən heç bir fədakarlıqdan çəkinmirdilər.
Edvard Braun isə belə yazır:[9]
“kinci Məşrutə dövründə, o, vaxtının çox hissəsini maarifin yayılmasına sərf edirdi. Onun böyük səyləri sayəsində Təbrizin ən yaxşı, yüksək səviyyəli və nizam-intizamlı məktəblərindən olan, təxminən beş yüz şagirdi olan Səadət Məktəbi fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu məktəbin şagirdləri əksər hallarda savadlı, vətənpərvər, istedadlı və qələm sahibi gənclər idilər.
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|