 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Sarıç burnu döyüşü və ya Balıqlava döyüşü[1] — Birinci Dünya müharibəsi zamanı Sarıç burnu sahillərində baş vermiş dəniz döyüşü.
| Sarıç burnu döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| I Dünya müharibəsi | |||
 | |||
| Tarix | 18 noyabr 1914 | ||
| Yeri | Saric burnu sahilləri, Krım, Qara dəniz | ||
| Nəticəsi | nəticəsiz | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
1914-cü il noyabrın 15-də Rusiya Qara dəniz donanması noyabrın 17-də Trabzonu bombardman etdi. Rusların hücumundan sonra Osmanlı döyüş gəmisi Yavuz Sultan Səlim və kontr-admiral Vilhelm Suşon komandanlığı altında yüngül kreyser Midilli rusları qarşılamaq üçün İstanbuldan yola düşdü. Suşonun İstanbuldan getməsi xəbərini alan rus admiralı Andrey Eberqard döyüş üçün hazırlara başladı. Noyabrın 18-də alman admiralı Vilhelm Suşonun komandanlığı ilə iki Osmanlı gəmisi, Trabzon bombardmanından qayıdan admiral Andrey Eberqardın komandanlığında olan Yevstafi gəmisi və İohan Zlatoust, Potemkin, Tri Svyatitelya və Rostislav döyüş gəmiləri; üç kreyser, yeddi esmines və altı torpedo gəmisindən ibarət Rusiya donanması ilə Krımda Sarıç burnundan 31 km məsafədə qarşılaşdı. On dörd dəqiqə davam edən əsas döyüş nəticəsində hər tərəfin bir gəmisi cüzi ziyan gördü; Yevstafi ekipajından 34 nəfər həlak oldu, 24 nəfər yaralandı, Yavuz ekipajından 13 dənizçi həlak oldu, üç nəfər yaralandı. Suşon döyüşü dayandırdı və rus qüvvələri Osmanlı gəmilərini təqib edə bilmədi. Sarıç burnu döyüşü Birinci Dünya müharibəsində döyüş gəmiləri arasındakı ilk döyüş idi.
Alman Aralıq dənizi donanmasını formalaşdıran döyüş kreyseri Yavuz və "Maqdeburq" sinfinə aid yüngül kreyser Midilli Birinci Dünya müharibəsinin əvvəlində Aralıq dənizində ilişib qalmış, ingilis və fransız gəmilərindən qaçaraq İstanbula gəlmişdilər.Gəmilərin İstanbulda lövbər salması Rusiya, Fransa və xüsusilə Böyük Britaniyanın etirazına səbəb oldu. Osmanlı imperiyası hələ də müharibədə bitərəf idi və beynəlxalq müqavilələrə əsasən alman gəmilərinin boğazlardan keçməsinin qarşısını almalı idi. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün Almaniya səfirinin təklifi ilə gəmilərin Türkiyə donanmasına qatılması qərarı alındı.[2] Etirazlara cavab olaraq, sözügedən iki gəminin pulu əvvəlcədən ödənilmiş, lakin İngiltərə hökuməti tərəfindən ələ keçirilən Rəşadiyə və Sultan I.Osman əvəzinə almanlardan alınan, gəmilər üçün 500 min qızıl lirənin ödənildiyi, adlarının Yavuz və Midilli Osmanlı adları ilə dəyişdirildiyi bildirildi.[3] Avqustun 16-da gəmilərin rəsmi təhvil-təslim mərasimi keçirildi və alman bayraqları endirilib, dirəklərdə Osmanlı imperiyasının bayrağı dalğalandı. Ertəsi gün Bəhriyə (Dənizçilik) naziri tərəfindən Osmanlı donanmasına qəbul edilən gəmilərin alman ekipajlarına fəslər paylandı.[4][5] Bununla belə, gəmilərin kapitanı hələ də admiral Vilhelm Suşon idi və alman ekipajları da yerində qaldı.[6]
Admiral Suşon, imperator II Vilhelmdən aldığı təlimatla 1914-cü il sentyabrın 14-dən etibarən Osmanlı donanmasının təlimlər üçün Qara dənizə açılması üçün fəaliyyətə keçdi. Sentyabrın 9-da Suşon Donanmanın birinci komandiri təyin edildi. Suşonun təyin olunması ilə Osmanlı donanması Almaniyanın təsiri altına düşdü.[5] Davam edən rus və fransız diplomatiyası Osmanlı imperiyasını döyüşdən kənarda qalmağa razı salsa da, 27 oktyabr 1914-cü ildə Admiral Suşonun komandanlığı altında Goeben, Breslau və 9 Osmanlı hərbi gəmisindən ibarət donanma Qara dənizə çıxarıldı. Qara dəniz basqını adlanan bu əməliyyatda donanma, 29 oktyabr 1914-cü ilin səhəri rus limanları və gəmiləri ilə əlaqə qura bildi. Odessa, Sevastopol, Novorossiysk və Kəfə (Feodosiya) limanlarını bombalandı. Bir mina gəmisi və on beş hərbi nəqliyyat gəmisi batdı, bir torpedo gəmisi ciddi zədələndi, bir kömür gəmisi və 3 zabit də daxil olmaqla 75 şəxsi heyət əsir götürüldü. Novorossiyskdə buğda və əlli neft anbarı məhv edildi. Bu hadisələr dönüş nöqtəsi oldu və noyabrın 2-də Rusiya, noyabrın 5-də isə Böyük Britaniya Osmanlı imperiyasına müharibə elan etdi.[7] Noyabrın 5-də Rusiyanın Qrevnı, Pronzitelni və Derzki esminesləri Bosfor boğazını minaladı. Noyabrın 6-da Rostislav, Kagul və altı esmines Zonquldakı bombardman etdi, həmçinin Beykoz paroxoduna və Daufin və Eule yedək gəmilərinə ziyan vurdu. Sonra dörd türk gəmisi; Nikna, Bəhriyə Amər, Bəzm-i Aləm və Mithad Paşanı batırdı. Noyabrın 7-də Midilli, Potini bombardman edərkən, noyabrın 14-də rus sualtı gəmisi Trabzonu atəşə tutdu.[8]
Rusiya Qara dəniz donanması noyabrın 15-də günorta saatlarında dənizə çıxdı və noyabrın 17-də saat 07:00-da Osmanlıların Qafqaz cəbhəsinə dəstək üçün istifadə etdiyi əsas liman olan Trabzonu bombaladı. Şəhərdəki bir ingilis müşahidəçinin sözlərinə görə, limanın kranları, hərbi barja və döyüş materiallarına ciddi ziyan dəydi.[9] Rusların hücumundan sonra Osmanlı döyüş gəmisi Yavuz Sultan Səlim və admiral Suşonun komandanlığı ilə yüngül kreyser Midilli rusları qarşılamaq üçün saat 13:00-da İstanbuldan yola düşdü. Hər iki gəminin heyəti alman və türklərdən ibarət idi. Suşonun İstanbuldan getməsi xəbərini alan rus admiralı Andrey Eberqard döyüş üçün hazırlığa başladı.[10]
Noyabrın 18-i səhər saatlarında Sevastopola qayıdan rus donanması şimal marşrutu ilə hərəkət edirdi. Sıx duman səbəbindən uzağı görmək çətinləşmişdi. kontr-admiral Andrey Eberqard tərəfindən idarə olunan Rusiya qüvvələri flaqman Yevstafi və İohan Zlatoust, Panteleymon, Tri Sviatitelya və Rostislav döyüş gəmilərindən; Kagul, Pamyat Merkuriya, Almaz kreyserlərindən; Qnevnı, Bespokoynı, Pronzitelnı, Leytenant Şestakov, Kapitan-leytenant Baranov, Leytenant Zatsaryonni, Kapitan Saken destroyerlərindən və Jutki, Jivoy, Jarki, Jivuçi, Zvonki, Zorki torpedo gəmilərindən ibarət idi. Ruslar Almaz və qabaqdakı kreyserlərdən, 7000 yard arxada döyüş gəmilərindən və onların arxasındakı digər gəmilərdən ibarət idi. Zorki pərvanəsində yaranan problem səbəbindən geridə qalmışdı və Jivoy onun köməyinə getmişdi. Yavuz və Midilli Rusiyanın Qara dəniz donanması ilə Krımın Sarıç burnundan 31 km aralıda qarşılaşdılar. Saat 11:40-da Almaz qərb tərəfdə tüstü gördüyü haqqında məlumat ötürdü. Eberqard kiçik gəmilərini geri çəkdi. Saat 12.05-də Almazı artıq Midillidə gördü. Suşon Yavuzu düz yola çıxardı, rus kreyserləri isə döyüş gəmilərinin arxasına keçdilər.[10]
1905-ci il Rus-yapon müharibəsi təcrübəsi ilə Rusiya Qara dəniz donanması döyüşdən əvvəl bir çox gəmi hücumunun bir düşmən üzərində cəmləməyə əsaslanan döyüş taktikası inkişaf etdirərək, onları əsas gəmidən idarə etmiş və Qara dənizdə bu mövzuda təlim keçmişdi. Bu taktika ilə Eberqard öndə olan döyüş gəmisinin hədəfini, İohan İohan Zlatoustda yerləşən mərkəzi yanğın idarəetmə sistemindən istifadə edərək, Yavuz üzərində cəmləmək istəyirdi. Lakin o, İohan Zlatoust Yavuzun məsafəsini müəyyən edə bilmədiyi üçün marşrutunu dəyişmək məcburiyyətində qaldı və və donanmanın indiki marşrutu Yavuzun T-keçid etməsinə səbəb verdi. Osmanlı gəmilərinin dəqiq marşrutundan əmin olmayan Eberqard, gəmilərinə 90 dərəcə cənub-qərbə dönmə əmrini verdi. Rusiya döyüş gəmiləri saat 12:19-da geri qayıtmağa başladılar.[10] Suşon bir neçə dəqiqə sonra cənuba dönərək Eberqardın xəttinin 9000 metr qərbində, ruslardan bir qədər geridə, yeni marşrutunu təyin etdi. Donanma ilə birlikdə irəliləyən rus kreyserləri və destroyerləri Osmanlı gəmilərinin atəş zonasından kənarda qaldılar və döyüşdə iştirak etmədilər.[11]
Döyüşün əvvəlində İohan Zlatoustda yerləşn, Yevstafi və Panteleymondakı topları idarə edən nəzarət sistemləri uğursuz oldu. Dumanlı hava səbəbindən gəmilər müxtəlif məsafələri ölçürdü. Artıq gözləmək istəməyən Eberqard saat 12:24-də Yevstafinin tək döyüşə girməsi əmrini verdi. Beləliklə, Yavuz Sultan Səlimlə Yevstafi on dörd dəqiqə davam edən qarşıdurmaya girdilər. Yevstafinin 7000 m məsafədən atdığı ilk 12 düymlük (300 mm) mərmi Yavuzun 150 mm-lik toplarından birinə dəydi.[12] Zərbə nəticəsində 13 ekipaj üzvü həlak oldu, üç nəfər yaralandı. Osmanlı gəmilərinin döyüşdəki itkiləri bu top və onun heyətindəkilərdən ibarət oldu. Zərbə nəticəsində Yavuzun ikinci batareyası bir müddət sıradan çıxdı.[13] Bu kritik zərbə xəbəri nəzarət qülləsinə çatdırıldıqda, Suşon geri çəkilmək qərarına gəldi. [14] Zərərin nəzarət altına alındığı xəbəri alınanda Yavuz tam sürətlə rus gəmilərindən uzaqlaşdı.[15][qeyd 1] Saat 12:33-də Eberqard ən sürətli esminesləri olan Gnevni, Bespokoyni və Pronzitelni-yə torpedo hücumu başlatmağı əmrini verdi.[17]
Saat 12.26-da Yavuz cavab atəşi açdı. Yavuzun ilk mərmisi 180 m uzunluğunda olsa da, mərmilərdən biri Yevstafinin orta pəncərəsinə dəydi və bu mərmi pəncərədən keçərək atəş istiqamətdəki radio antenasını sındırdı. Radio əlaqəsini itirən Yevstafi, İohan Zlatoustun məsafəni səhv ölçməsi səbəbindən, donanmanın qalan hissəsinə ya səhv atəş açdı, ya da Yavuzu ümumiyyətlə görmədiyindən zərbə vura bilmədi. Nəhayət, Yevstafi məsafəni düzgün ölçüb Yavuza zərbələrini daha dəqiq tuşlaya bildi. Yavuzun üçüncü salvosu Yevstafinin qabaq və orta 6 düymlük toplarına dəydi, gəminin ortasında ciddi yanğın baş verdi.[14] İkinci mərmi kazamat zirehini deşdi və partladı, qəlpələrin bir hissəsi aşağıda yerləşən qazanxanaya da çatdı.[18] Digər rus gəmiləri Yavuzun ciddi ziyan aldığını düşünürdülər. Yavuzun saat 12.29-da istiqamətini qərbə doğru dəyişməsi bu düşüncələri daha da gücləndirdi.[14] Saat 12.35-də Yavuz, Yevstafiyə çox yaxından son mərmisini atdı. Mərminin qəlpələri gəminin gövdəsinin zirehli olmayan hissəsinə böyük qəlpə zədəsi vurdu.[18] Kontr-admiral Vilhelm Suşon 14 dəqiqəlik döyüşdən sonra təması kəsmək qərarına gəldi.[19] Saat 12.39-da Yavuz gözdən itmişdi. Hər üç esmines daha sonra Yavuzu tapa bilməyib geri qayıtdı.[17]
Daha geridə Tri Svyatitelya, Rostislav və Midilli ilə döyüşmüş, lakin Osmanlı kreyseri dumanın içində izini itirmişdi.[17] Yavuz döyüş zamanı cəmi 19 dəfə 28 sm-lik mərmi atıb.[qeyd 2] Bu mərmilərdən üçü birbaşa hədəfə dəyib, biri də çox yaxına düşüb, toplamda isə 34 rus ekipaj üzvünü ölüb və 24 nəfəri yaralanıb.[21][17] Yevstafinin atdığı 2 ədəd 300 mm, 14 ədəd 200 mm və 19 ədəd 150 mm-lik mərmidən biri Yavuza dəyib. İohan Zlatoust 6 ədəd, Svyatitelya isə 12 ədəd 300 mm-lik mərmi atsa da, heç biri hədəfə dəyməyib. Panteleymon isə heç bir atəş açmayıb. Rostislav, Midilliyə 2 ədəd 250 mm və altı ədəd 6 150 mm-lik mərmi atdı, Svyatitelya da 150 mm-lik silahlarla atəş etsə də, yüngül kreyser heç bir zədə almadı.[17]
Yavuz və Peyk-i Şövkət gəmiləri 20 noyabr 1914-cü ilə qədər dənizdə qaldılar, lakin rus donanmasına aid heç bir şey görmədilər. Noyabrın 20-də Həmidiyə Rusiyanın Trabzonu bombalamasına cavab olaraq Tuapseni bombaladı. 15 kilometr məsafədən 30 güllə ataraq neft sisternlərini, onların binalarını və radiostansiyanı dağıtdı. Bundan sonra Osmanlı donanması İstanbula qayıtdı.[22]
Döyüşün sonunda Yevstafidə 34 ölü və 24 yaralı var idi. Gəminin təmiri isə bir ay çəkdi. Yavuzda 13 nəfər ölü, 3 nəfər yaralı vardı və üç həftə sonra yenidən dənizə açıldı. Digər gəmilərdə isə ölən və yaralanan olmayıb.[17]
Sarıç burnu döyüşü Birinci Dünya müharibəsində döyüş gəmiləri arasında baş vermiş ilk toqquşma idi.[15] Suşon, daha möhkəm gəmilərinə sahib olmasına və daha çox ziyan vurmasına baxmayaraq, döyüşdən niyə çəkildiyini heç vaxt izah etmədi. Suşonun geri çəkilməsinə baxmayaraq, Eberqard münaqişədən sonra tənqid atəşinə tutuldu. Donanma komandanlığı Sarıç burnu döyüşünün nəticəsiz başa çatmasını Eberqardın həddindən artıq ehtiyatlılığı ilə əlaqələndirdi, bunu admiralın Yevstafi təmir olunana qədər yenidən dənizə çıxmaqdan imtina etməsi də sübut etdi. Sonrakı aylarda, Rusiya və Osmanlı qüvvələri arasında qarşıdurmalar davam etdi.[23]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
