 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Belmont hesabatı (ing. Belmont Report) — insanları tədqiqat subyektləri olaraq qorumaq üçün etik prinsipləri və təlimatları təqdim edən bir sənəddir. Bu hesabat Biotibbi və Davranış Tədqiqatlarının İnsan Subyektlərinin Mühafizəsi üzrə Milli Komissiyası tərəfindən hazırlanmışdır.
Hesabat 30 sentyabr 1978-ci ildə irəli sürülmüş və 18 aprel 1979-cu ildə Federal Reyestrdə dərc edilmişdir.[1] Hesabat tərtib edildiyi "Belmont" konfrans mərkəzinin adını daşıyır. Əvvəllər Smitsonian İnstitutunun bir hissəsi olan "Belmont" konfrans mərkəzi Merilend ştatının Elkridj şəhərində, Baltimordan 10 mil cənubda yerləşir. 2010-cu ilin sonuna qədər bu mərkəz Kolumbiya İctimai Kollecinin idarəsində yerləşirdi.[2]
Belmont hesabatında üç əsas prinsip müəyyən edilir:
Bu hesabatın tövsiyyələrinə isə aşağıdakıları misal göstərmək olar:
Belmont hesabatı ABŞ Biotibbi və Davranış Tədqiqatlarının İnsan Subyektlərinin Mühafizəsi üzrə Milli Komissiyası tərəfindən (1974–1978-ci illər) yazılmışdır.[3] Belə bir hesabat Taskiqidə sifilisin tədqiqatı (1932–1972-ci illər) aparılarkən yaranan problemləri həll etmək üçün lazım gəlmişdir. Səhiyyə, Təhsil və Sosial Müdafiə Nazirliyi 1970-ci illərin sonu və 1980-ci illərin əvvəllərində insanların qorunması üçün federal qaydalar məcəlləsində "İctimai rifah" və "İnsanların qorunması" qaydalarını nəzərdən keçirmiş və genişləndirmişdir.[1] Komissiyanın "Tədqiqat subyektləri olan insanların qorunmasına dair etik prinsiplər və tövsiyələr" adlı hesabatı 1978-ci ildə irəli sürülmüş, 1979-cu ildə isə Federal Reyestrdə dərc edilmişdir.[4] Belmont hesabatı müxtəlif sınaqlarda və elmi tədqiqatlarda iştirakçıları qoruyan, sağlamlıq sahəsində aparılan tədqiqatlara həsr olunmuş əsas işlərdən biridir.[3]
İnsan subyektlərindən tədqiqat obyekti kimi istifadə etmək üçün üç əsas etik prinsipə riayət olunmalıdır.
Bu prinsiplər ABŞ Səhiyyə və İnsan Xidmətləri Departamentinin insan hüquqlarının müdafiəsi qaydalarının əsasını təşkil edir. Tədqiqat subyektləri olaraq insanların istifadəsinə dair üç əsas etik prinsip müəyyən edilir. İndiki dövrdə də Belmont hesabatı Amerika Birləşmiş Ştatlarının Səhiyyə və Sosial Xidmətlər Departamenti tərəfindən aparılan və ya dəstəklənən insan subyektləri üzrə tədqiqatları nəzərdən keçirən institusional araşdırma şuraları üçün tədqiqatın etik qaydalara uyğun olduğunu göstərən mühüm istinad olaraq qalır.
Bu prinsiplərin tətqiqata tətbiqi əlavə diqqət tələb edir.
Jennifer Sims "Belmont hesabatının qısa məzmunu" adlı məqaləsində iştirakçıların hüquqlarına hörmət edilməsini təmin etmək üçün tibb bacılarının əməl etmək məcburiyyətində olduğu yeddi əsas vəzifəni qeyd etdi.
Tədqiqatçılar nəticələrin yaxşı və ya pis olmasından asılı olmayaraq məlumatları paylaşmalıdırlar. Əgər şəxs klinik sınaqda iştirak etmək istəmirsə, lakin müalicə almaq istəyirsə onun istəyi nəzərə alınmalıdır. Tətqiqat iştirakçıları kimi tətqiqatda iştirak etmək istəməyən xəstələrə də lazimi tibbi yardım göstərilməlidir.[3]
Belmont hesabatının 3 əsas nöqtəsi vardır:
Bu nöqtə biotibbi və davranış tədqiqatları arasındakı fərqləri müəyyən edir və tədqiqat iştirakçılarını qorumaq üçün müxtəlif tədbirlər irəli sürür. "Təcrübə" və "tədqiqat" anlayışları bir-birlərindən fərqli anlayışlardır. Təcrübə bir şəxsin və ya qrupun rifahının yaxşılaşdırılması ilə məşğul olur, tədqiqat isə nəzəriyyəni sınaqdan keçirir və gözlənilməz nəticələr verə bilir. Bu fərqliliklərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, tədqiqatda iştirak edənləri qorumaq üçün onun şərtlərinə yenidən baxmaq lazımdır.
Bu bənd üç etik prinsipi əhatə edir: şəxsiyyətə hörmət, iştirakçıların rifahı və ədalət.
Bu etik prinsip insanı sərbəst vahid kimi təsvir edir və bildirir ki, sərbəst vahid öz şəxsi məqsədləri haqqında mülahizə yürütməyə qadir olan və bu mülahizə əsasında rəhbər tutulan şəxsdir. Bu prinsip insanların əksəriyyətinin qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik olmasına baxmayaraq bəzi insanların daha çox müdafiəyə ehtiyacları olduğunu irəli sürür. Bəzi insanlar ruhi və ya digər xəstəliklər səbəbilə öz müqəddəratını təyin etmək qabiliyyətini itirirlər. Bu halda fərd öz müqəddəratını təyinetmə qabiliyyətinə malik olana qədər qorunmalıdır.
Bu prinsip faydaları maksimuma çatdırmağı və potensial zərəri minimuma endirməyi vurğulayır. Xüsusi müdafiə tələb edən iştirakçılar üçün şəxslərə hörmət prinsipini də əsas tutaraq tətbiq olunur.
Tədqiqatda fayda və məsuliyyətlərin bölüşdürülməsi üçün edilən bir prinsipdir və bu prinsip üçün 5 əsas yanaşma ayırd edilir.
Bu prinsipdən Taskiqidə sifilisin tədqiqatı şərtlərini təsvir etmək, tədqiqatın faydalarını izah etmək üçün istifadə edilir. Burada məhbusların Nasist həbs düşərgələrində tədqiqat iştirakçıları kimi istismar edilməsi də qeyd olunur.
Bu paraqraf isə məlumatlı razılıq, risk-fayda qiymətləndirilməsi və mövzu seçimi olmaqla 3 hissədən ibarətdir.
Bu bölmə özü də məlumat, anlayış və könüllülük kimi anlayışlardan ibarətdir.
Faydalar və risklər arasındakı nisbət düzgün qiymətləndirilməlidir. Risk-fayda nisbəti balanslaşdırılmış olmalıdır.
Bu seçimi edərkən iki prinsipə əməl etmək lazımdır:
Xərclər və faydalar insanın qabiliyyətindən, maddi imkanlarından asılı olmayaraq bərabər bölünməlidir.
1991-ci ildə 14 federal departament və agentliklər Amerika Birləşmiş Ştatlarının Səhiyyə və Sosial Xidmətlər Departamenti ilə birlikdə Federal Qaydalar Məcəlləsinin 46-cı hissənin 45-ci başlığına əsasən, insan subyektlərini qorumaq üçün vahid qaydalar toplusunu qəbul etmək üçün birləşdi. Daha sonra isə ABŞ Səhiyyə və İnsan Xidmətləri Departamenti İnsan Tədqiqatlarının Müdafiəsi ofisini yaratdı. Bu gün Belmont Hesabatı tarixi bir sənəd kimi qəbul edilir və Amerika Birləşmiş Ştatlarının Səhiyyə və Sosial Xidmətlər Departamenti tədqiqatlarda iştirak qaydalarını başa düşülməsində xüsusi rol oynayır.[5]
19 yanvar 2017-ci ildə nəşr olunan və 21 yanvar 2019-cu ildə qüvvəyə minən 'Yenilənmiş Ümumi Qayda' Belmont hesabatının insan hüquqlarının qorunması üzrə federal siyasətin bir hissəsi olmasını təmin edən iki dəyişiklik irəli sürdü: Bunlardan birincisinə əsasən rəhbərlərin səlahiyyətləri məhdudlaşdırıldı. Belə ki, əvvəllər rəhbərlər tədqiqat fəaliyyətindən müəyyən qaydaları kənarlaşdıra bilərdilər, lakin indi bu istisnalar Belmont hesabatı ilə uyğun olmalıdır. Bu isə tədqiqatların etik prinsiplərə uyğun olaraq aparılmasını təmin edir.
İkinci dəyişikliyə əsasən isə təriflərin Belmont hesabatına uyğunluğu nəzərdə tutulur. Belə ki, rəhbərlər əvvəlcə tədqiqatın insanlara təsir edib-etmədiyini öz mülahizələrinə görə müəyyənləşdirə bilərdilər. İndi isə bu qərarlar Belmont hesabatının etik prinsiplərinə uyğun olaraq verilməlidir.
Belmont hesabatı psixologiya sahəsində vacib rol oynayan Amerika Psixoloji Assosiasiyasının (APA) Davranış Kodeksini tam əvəz edə bilməsə də psixologiyada mühüm rol oynayır.[6] APA Təlimatları Belmont hesabatının əsaslarını özündə birləşdirir və bu qurulmuş prinsipləri gücləndirir. APA bu prinsipləri daha da təfərrüatlandırır və genişləndirir. Həmin prinsiplər aşağıdakılardır:
Sədaqət və məsuliyyət prinsipi tədqiqatçıların öz öhdəliklərini dərk etmələrini və tədqiqatın nəticələrinin məsuliyyətlərini öz üzərinə götürmələrini təmin edir.
Dürüstlük prinsipi bu anlayışı dürüstlük və dəqiqliyə çevirir.
APA-nın tövsiyələrinin Belmont hesabatından kənara çıxdığı başqa bir sahə standartların müəyyən edilməsidir. APA psixoloji cəmiyyətin bütün üzvləri üçün standartlar müəyyən edir ki, bu standartların pozulması peşəkar lisenziyanın və üzvlüyün ləğvi ilə nəticələnir.
APA təlimatında təfərrüatlı şəkildə təsvir edilən ən mühüm standartlardan biri Belmont hesabatı ilə eyni məqsədə xidmət edən İnstitusional Nəzarət Şurasının yaradılmasını tələb edir. İnstitusional Nəzarət Şurası müəyyən edilmiş prinsipləri şərh etmək və insan üzərində aparılan tədqiqatın etikasını təmin etmək məsuliyyətini daşıyır.
APA təlimatları tədqiqat etikasına daha müasir yanaşma hesab edilir və tez-tez yenilənir (təxminən doqquz dəfə yenilənib). Belmont hesabatı etik təcrübənin təmin edilməsi istiqamətində faydalı bir addım hesab edilir.
Nensi Şor tərəfindən aparılan bir araşdırmada icma tədqiqatçıları arasında Belmont hesabatının şərhi və tənqidi ilə bağlı sorğu aparılmışdır. Bu zaman müsahiblər Belmont hesabatının etik prinsipləri və şərhləri ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə etmişdirlər. Etik təhlili daha çox genişləndirmək üçün mədəni, gender, etnik və coğrafi faktorları nəzərə almaq lazımdır.[7]
Etika və insan tədqiqatlarının qaydaları ilə bağlı mübahisələr tərəfdaşlar arasında fərqliliklərdən irəli gəlir.[7] Belmont hesabatının əsas prinsipləri olan şəxsiyyətə hörmət, iştirakçıların rifahı və ədalət prinsipləri müəyyən anlaşılmazlıqlar yaradır. Belmont hesabatının özündə də bu prinsiplərin dəyərləndirilməsi və prioritetləndirilməsi haqqında məlumat verilmir. Milli Komissiya üzvlərindən biri olan Albert R. Yonsenin ifadəsinə görə bu prinsiplərin necə tətbiq olunması institutsional nəzarət şurasına həvalə olunur.[8][9]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|