 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Bilik sosiologiyası (ing. sociology of knowledge) — biliklərin necə formalaşdığını, paylaşdığını və legitimləşdiyini cəmiyyət, sosial qruplar və institusiyalar prizmasından araşdıran sosiologiyanın sahəsi. Bu istiqamət biliklərin obyektiv fenomenlərdən çox, sosial münasibətlər və güc strukturları çərçivəsində qurulduğunu vurğulayır.[1] Bilik sosiologiyası həm klassik sosioloqların ideyalarından kənara çıxaraq, elmi biliklərin, ideologiyaların və informasiya mühitinin müasir sosial strukturla necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu izah edən çoxşaxəli və dinamik elm sahəsinə çevrilmişdir.[2]
Bilik sosiologiyasının tarixi XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə, modern sosiologiyanın və epistemologiyanın paralel inkişafına gedib çıxır. Bu proses dörd əsas mərhələdə nəzərdən keçirilə bilər:[3][4]
Emil Dürkheym bilik sistemlərini “kollektiv şüur”un məhsulu kimi görərək, cəmiyyətin paylaşılan inanc və dəyərlərinin fərdi subyektlərin düşüncə tərzini necə formalaşdırdığını araşdırdı.[5] Karl Marks isə bilik və ideologiyanın sinfi münasibətlər vasitəsilə necə manipulə olunduğunu göstərdi. Onun fikrincə, hakim sinifin dünya haqqında təsəvvürləri “alət” funksiyasını yerinə yetirir və başqa sinflərin məna yaratma prosesini dəstəkləyir və ya əks-inqilabi təşəbbüsləri yatıra bilər.[6]
Lüdvik Flek 1935-ci ildə “Fikir kollektivləri” əsərində elmi biliklərin cəmiyyət içində formalaşan kollektiv düşüncə tərzlərinin nəticəsi olduğunu göstərdi. Tomas Kunun 1962-ci ildə nəşr olunan “Elmi inqilabların quruluşu” əsəri isə elmi biliklərin təkamülünü sadə kumulyativ inkişafdan daha çox paradiqma dəyişiklikləri kontekstində şərh etdi. Bu dövrdə elmi icmaların içindəki etimad mexanizmləri, normal elm və anormal elm anlayışları bilik sosiologiyasına ciddi impuls verdi.[7]
1970–80-ci illərdə müasir epistemologiya ilə sosiologiya arasındakı sərhədlər zəifləməyə başladı. Robert Merton elmi tədqiqatlarda norma və institusional modelləri – məs., “universalizm”, “kəşfçilik”, “icma məxfiliyi” və “fəxri obyektivlik” – tədqiq edərək elmin ictimai strukturunu şərh etdi. Eyni vaxtda Michel Foucault bilik-pərakəndə münasibətlərini güc və diskurslar prizmasından araşdırdı, elmin “hakim diskurs” roluna diqqət çəkdi.[2]
Rəqəmsal mediaya və internetə keçidlə bilik istehsalı və paylaşımı kütləvi şəkildə demokratiyaləşdi. Bruno Latur və Stiv Vulqar laboratoriyalar səviyyəsində elmi praktikaların sosial şərtlərini araşdırdı, Latur “aktyor‑şəbəkə” nəzəriyyəsi ilə elmi objelərin və insan-amansız elementlərin bərabər epistemik rola malik olduğunu bildirdi.[2] Eyni zamanda Helen Loncino və Sandra Hardinq feminist epistemologiya çərçivəsində qadınların bilik istehsalındakı rolunu və epistemik ədalət məsələlərini gündəmə gətirdilər.[2] XXI əsrdə “böyük verilənlər”, süni intellekt və alqoritmik idarəetmə bilik sosiologiyası üçün yeni problemlər ortaya qoyub: məlumatın obyektivliyi, filter-balonların yaradılması, dezinformasiya və məlumat ekosistemlərinin sosial təsirləri geniş tədqiq olunur.[8]
Bilik sosiologiyasında müxtəlif nəzəri istiqamətlər inkişaf etmişdir.[9] Klassik ideologiya təhlili baxımından bilik sistemləri hakim sinfin, dövlət aparatının və ya başqa ideoloji qurumların maraqları ilə izah olunur;[10] bu yanaşma bilik istehsalının güc münasibətləri və siyasi maraqlarla sıx bağlı olduğunu göstərir. Elm sosiologiyası isə elmi nəzəriyyə və kəşflərin yalnız təcrübi faktlar əsasında deyil, həm də elmi icmaların norma və institutlarının təsiri ilə formalaşdığını vurğulayır; burada paradiqmaların, elmi ictimaiyyətin qruplaşmalarının və laboratoriya praktikalarının rolu əsas tədqiqat predmetidir.[11] Nəzəriyyə plüralizmi bilik mənbələrinin yalnız rəsmi akademik diskursla məhdudlaşmadığını göstərərək populyar mədəniyyətin, medianın və gündəlik təcrübələrin də mühüm epistemik rol oynadığını müdafiə edir. Epistemik ədalət istiqaməti, xüsusilə Miranda Frikerin işləri vasitəsilə, sinif, cins, irq və dil ayrı‑seçkiliyinin bilik istehsalına təsirini təhlil edir və bilik quruculuğunda ədalətli səsvermə mexanizmlərinin vacibliyini önə çəkir.[12]
Bilik sosiologiyası politologiya, media tədqiqatları, təhsil, hüquq və iqtisadiyyat kimi müxtəlif sahələrdə bilik istehsalının və yayımının sosial şərtlərini təhlil edir.[13] Media sahəsində ictimai rəyin formalaşması prosesində hansı epistemik mexanizmlərin işlədiyini, təhsildə kurikulumun və təlim proqramlarının hansı sosial təsirə malik olduğunu, eləcə də siyasətdə ekspert komitələrinin və məsləhət şuralarının qərarvermə məntiqini araşdırır. Hüquq sistemində normativ biliklərin legitimləşdirilməsi, iqtisadiyyatda isə korporativ bilik idarəçiliyinin strukturlaşması bilik sosiologiyasının diqqət mərkəzində duran məsələdir.[14]
Bilik sosiologiyasına qarşı əsas tənqid ondan ibarətdir ki, sahə bütün bilik iddialarını sosial kontekstə bağlayaraq obyektiv həqiqət anlayışını tamamilə rədd edir.[15] Qərb pozitivizmi və analitik fəlsəfə ənənələri bilik sosiologiyasını relyativizmə – yəni “hər şey nisbi və kontekstdəndir” – sürüklənməkdə ittiham edir. Onların fikrincə, bu, elm və bilikə dair etibarlı ölçü və meyarların inkarına gətirib çıxarır və bilik sosiologiyasını öz tənqid etdiyi obyektivlik anlayışından da əl çəkməyə vadar edir.[16]
Antihumanism [...] claims that the binary of 'life versus death' is still meaningful – and that the human being, as such, is dead.
Vikianbarda Bilik sosiologiyası ilə əlaqəli mediafayllar var. |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|