 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Elmi tədqiqatlar (ing. Science studies) — biliklərin əldə olunması, mövcud biliklərin yoxlanılması və ya genişləndirilməsi məqsədilə sistemli şəkildə aparılan fəaliyyətlər toplusu. Elmi tədqiqatlar təbiət, cəmiyyət və düşüncə aləmi haqqında obyektiv və yoxlanıla bilən biliklər yaratmağa yönəlmişdir. Bu fəaliyyət elmin əsas dayağını təşkil edir və təcrübə, nəzəriyyə və təhlil üsullarına əsaslanır.[1][2]
Elmi tədqiqatların tarixi insanlığın bilik axtarışına başladığı dövrlərə qədər uzanır. Ən qədim dövrlərdə insanlar təbiət hadisələrini müşahidə edərək və təcrübə yolu ilə müəyyən nəticələr çıxararaq ilkin biliklərə yiyələnirdilər. Lakin sistemli və metodoloji elmi tədqiqatlar anlayışı sonrakı minilliklərdə formalaşmışdır.[3]
Qədim Misir, Babil, Hindistan, Çin və Yunanıstan mədəniyyətləri elmi biliklərin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Antik yunan filosofları – xüsusilə Aristotel, Platon, Pifaqor, Hippokrat və Arximed – müşahidəyə, məntiqə və düşüncəyə əsaslanan biliklər yaratmışlar. Aristotel ilk dəfə elmi metodlara yaxın olan sistematik müşahidə və təsnifat üsulları təklif etmişdir.[4] Orta əsrlərdə Avropada elmi fəaliyyətlər zəifləsə də, İslamın qızıl dövrü (VIII–XIII əsrlər) zamanı elmi tədqiqatlar yüksək səviyyədə aparılırdı. Beytül-hikmə (Bağdad), Əndəlus elmi mərkəzləri və Nişapur, Buxara kimi şəhərlər dünyanın əsas elmi ocaqlarından idi. İbn Sina, Əl-Biruni, Əl-Xarəzmi, İbn əl-Heysəm və başqaları təbabət, astronomiya, riyaziyyat və optika sahələrində sistemli tədqiqatlar aparmış, eksperimental elmin əsaslarını qoymuşlar.[5]XVII əsrdə Elm inqilabı elmi tədqiqatların inkişafında dönüş nöqtəsi oldu. Frensis Bekon induktiv metodun, Qalileo Qaliley müşahidə və təcrübənin, Rene Dekart isə məntiq və deduktiv yanaşmanın əhəmiyyətini ön plana çıxardılar.[6] Bu dövrdə İsaak Nyutonun qanunları ilə klassik fizika elmi doğdu və təbiət qanunları anlayışı elmi tədqiqatın əsas mövzularından birinə çevrildi. XVIII əsrdə Maarifçilik dövrü elmin əhəmiyyətini daha da artırdı.[7] Elmi cəmiyyətlər və akademiyalar (məs., London Kral Cəmiyyəti, Fransa Elmlər Akademiyası) fəaliyyətə başladı. Ensklopedistlər elmin geniş yayılmasına və ictimaiyyətin maariflənməsinə səbəb oldular.[8]
XIX əsrdə Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsi, Dmitri Mendeleyevin kimyəvi elementlərin dövri sistemi və Ceyms Kouls Maksvellin elektromaqnetizm nəzəriyyəsi elmi inqilabların yeni dalğasını başlatdı. XX əsrdə isə Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi və Nils Bor, Verner Heyzenberq, Ervin Şrödinger kimi alimlərin yaratdığı kvant fizikası elmin sərhədlərini əsaslı şəkildə dəyişdirdi.[9][10]
Eyni zamanda, elmi tədqiqatlar getdikcə daha çox dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən maliyyələşdirilən peşəkar fəaliyyətə çevrildi. II Dünya müharibəsi dövründə və sonrasında elmin hərbi, sənaye və texnoloji sahələrdə tətbiqi (məs., Manhetten layihəsi) böyük sürət qazandı.
XXI əsrdə elmi tədqiqatlar qlobal miqyas almış və informasiya texnologiyaları, süni intellekt, genom mühəndisliyi, alternativ enerji mənbələri, kosmos tədqiqatları və iqlim dəyişikliyi kimi sahələrdə fokuslanmışdır. Elmin beynəlmiləlləşməsi, açıq elmi nəşrlərin artması və multidissiplinar yanaşmalar müasir elmi tədqiqatların əsas xüsusiyyətləri hesab olunur.[11]
Bununla yanaşı, etik məsələlər, ətraf mühitə təsir və sosial məsuliyyət də tədqiqatların tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Hal-hazırda bir çox ölkələr elmi tədqiqatları milli inkişaf strategiyalarının əsas hissəsi kimi qəbul edirlər.
Elmi tədqiqatlar ümumilikdə aşağıdakı əsas kateqoriyalara bölünür:[12]
Elm öz risklərini həll etmək üçün innovasiya və texnologiyadan asılı olan Qərb demokratik cəmiyyətlərində əsas gücə çevrilmişdir. Elmlə bağlı inanclar, məsələn, əxlaqi dəyərlər, qnoseologiya və ya siyasi əsaslarla alimlərin öz inanclarından çox fərqlənə bilər.[13] Bununla belə, Ulrix Bek nəzəriyyəsini izləyən alimlərin təklif etdiyi kimi, müasir riskli cəmiyyətlərdə qeyri-peşəkar insanlar və hər cür qərar qəbul edən şəxslərlə qarşılıqlı əlaqədə təcrübənin səlahiyyətli kimi təyin edilməsi mübahisəlidir. Müasir demokratiyalarda təcrübənin rolu elm öyrənən alimlər arasında mühüm müzakirə mövzusudur. Bəziləri təcrübənin daha geniş şəkildə paylaşılan, plüralist bir anlayışı (məsələn, Şeyla Casanoff və Brayan Vinn), digərləri isə ekspertiza ideyasının və onun sosial funksiyalarının (məsələn, Kollins və Evans) daha incəlikli başa düşülməsi üçün mübahisə edirlər.[14][15]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|
