 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Café Procope (fr. Le Procope kimi də tanınır) — Parisin 6-cı rayonunda, Latın məhəlləsində, Ancienne-Comédie küçəsində yerləşən restoran. 1686-cı ildə siciliyalı aşpaz Procopio Cuto (həmçinin italyan adı Francesco Procopio dei Coltelli və fransız adı François Prokop ilə də tanınır) tərəfindən açılmışdır.[1] XVIII və XIX əsrlərdə Paris bədii və ədəbi ictimaiyyətinin mərkəzinə çevrilmişdir.
| "Le Procope" | |
|---|---|
| Café Procope | |
 | |
 | |
| Restoran haqqında | |
| Açılma tarixi | 1686 |
| Bağlanma tarixi | 1872 |
| Əvvəlki sahib(lər)i | Francesco Procopio dei Coltelli (Cuto) |
| Ünvan | rue de l’Ancienne-Comédie,13 |
| Şəhər | Paris |
| Ölkə | Fransa |
| 48°51′11″ şm. e. 2°20′19″ ş. u.HGYO | |
  Prokop |
|
| procope.com | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bəzən “Prokop”u səhvən dünyanın ən qədim fasiləsiz fəaliyyət göstərən kafesi adlandırırlar, (İngiltərənin Oksford şəhərindəki “Queen's Lane” kafesi 1654-cü ildən bu günə fasiləsiz fəaliyyət göstərir) lakin orijinal kafe 1872-ci ildə bağlanmışdır. 1957-ci ildə yenidən açılsa da əvvəlki kafe ilə əlaqəsi olmamış, yalnız adı eyni olmuşdur. Kafenin (kafe deyil, restoran) yerləşdiyi bina vaxtaşırı olaraq müxtəlif təyinatlar üzrə istifadə edilmişdir. Bu baxımdan, “Prokop”a “davamlı fəaliyyət göstərən ən qədim kafe” demək düzgün deyil.[2]
Osmanlı sultanı IV Mehmet Süleyman Ağanı Fransa kral sarayına səfir, elçi göndərdikdən sonra fransızlar “qəhvə” adlı tonik içkisi ilə tanış olmuşlar. XVIII əsrin sonuna yaxın əslən İsfahandan olan Qriqori adlı erməni (Parislilər onu Paskal kimi tanıyıblar) Marseldən Parisə gəlmiş, hər il keçirilən Sen-Jermen yarmarkasında iştirak etmişdir. Yarmarka bağlandıqdan sonra Mazarin küçəsində (Rue Guenegault və Comedie Française Teatrının yaxınlığında) balaca köşk açmışdır. 1689-cu ildə teatr Rue des Fossés-Saint-Germain küçəsinə köçdükdən sonra Paskal köşkünü ora köçürmüşdür. O, burada qəhvə, çay və isti şokoladla yanaşı, daha bir neçə yeni məhsul, məsələn dondurma satmışdır. Onun satdığı meyvə şirələri və şəkərli meyvələri çox məşhur imiş. Bundan əlavə, Paskal kafeyə gələnlərə likör və müxtəlif xarici şərablar təklif edirmiş.[3]
Daha sonra o, “Etoile” komandasının tennisçilərinin tez-tez getdiyi hamamların yerində məskunlaşmış və özünə daimi müştərilər toplamağa başlamışdır. Lakin Paris əhli Paskalı gəlmə, mühacir olduğundan, ona elə də etimad göstərməmişdir. Buna görə Parisdə qalıb uğurlu iş qurmaq cəhdi baş tutmadığından, Paskal 1675-ci ildə Londona köçmüşdür.[4]
Paskalın (Qriqori) mağazasını (köşk) onun tələbəsi, həmçinin köməkçisi olmuş əslən siciliyalı (Aci-Trezza və ya Palermodan gəlmişdi) Françesko Procopio dei Coltelli (Cuto) almışdır. 1686-cı ildə Procopio Cuto mağazanı Rue des Fossés-Saint-Germain-des-Présə köçürmüşdür. Onun mağazasını camaat əvvəl "antre" (mağara) adlandırmışdır, çünki bayırda hava günəşli olduqda belə içəri çox qaranlıq olurmuş.[5] Ona görə Cuto yaxınlıqdakı hamam binasını alıb onu təmir etmiş, interyeri lazımi avadanlıqlarla təchiz edərək burada kafe açmışdır. Onun yeni kafesində indiki müasir Avropa kafeləri üçün standart sayılan əşyalar, məsələn, büllur çilçıraqlar, divar güzgüləri, mərmər masalar quraşdırılmışdır. Bu kafe cəmiyyətdə sayılıb seçilən kişilərin meyxanalarda təqdim edilən qəhvə, xarici içkilər və ekzotik “erməni” geyimlərində xidmət edən ofisiantların çini fincanlarda təqdim etdikləri şərbət içə biləcəkləri bir yerə çevrilmişdir. İlk illər kafeyə qadınlarla gələn kişilərin sayı çox olsa da, get-gedə onların sayı azalmağa başlamışdır. Kafe özünəməxsus ad qazanmışdır. Françesko Procopio italyan olduğu üçün Paris camaatı ona daha çox etimad göstərmişdir. [6]
1689-cu ildə kafenin yerləşdiyi küçədə “Comédie Française” teatrı açıldığından, buranın şöhrəti daha da artmışdır. Belə uğurlu təsadüf sayəsində kafe çoxlu aktyor, yazıçı, musiqiçi, şair, filosof, inqilabçı, dövlət xadimi, elm adamı, dramaturq, ədəbiyyatşünas və teatr rəssamlarını özünə cəlb edə bilmişdir.[7] Məhz 18 dekabr 1752-ci ildə Jan-Jak Russo sonuncu dəfə yazdığı “Narcisse” pyesini teatr səhnəsində gördükdən sonra kafeyə gəlmiş və səhnədəki hər şeyin nə qədər darıxdırıcı olduğunu açıq şəkildə bəyan etmişdir.[8]
1700-cü ildə Françesko Procopio şəhər meriyasına 800 livr ödəyərək Neuve-des-Fossés-Saint-Germain küçəsində yerləşən kafesi üçün Saint-Germain fəvvarəsindən xüsusi kanalla çəkilmiş dörd xətt sudan daimi istifadəyə dair güzəşt əldə etmişdir. [9]
Baxmayaraq ki, “Prokop” kafesində qadın olmurdu və daimi müştərilərin tərkibi dəyişməz olaraq qalırdı, bura adamı heyran edirdi, özünə çəkirdi. Lui şevalye de Mayi "Café Procope” haqda 1702-ci ildə yazırdı:[10]
|
“Kafe çox xoş bir yerdir, burada fərqli xarakterlərə malik müxtəlif insanlarla tanış ola bilərsiniz. Kafedə gənc cənabların yaxşı vaxt keçirdiklərini, çox işlədikdən sonra dincəlməyə gələn alimləri, ciddiliyi və dolğunluğu ilə ləyaqəti əvəz edən digərlərini görə bilərsiniz. Onlar səslərini qaldırdıqda çox vaxt ən dərrakəli beyinləri belə susdurur, nöqsanlı olan hər şeyi tərifləyir, tərifə layiq olan hər şeyi isə pisləməyə başlayırlar. İntellektli insanlar üçün özlərini yaxşı zövqün sahibi kimi təqdim edən və gücləri çatmayan bir şeyə hökmlü tonda qərar verən birilərini görmək necə də əyləncəlidir!" | 
|
1702-ci ildə Procopio Cuto adını dəyişib Fransua Prokop (François Procope) etmişdir və bundan sonra kafeni "La Procope" adlandırmışlar. Bundan əvvəl isə onun kafesi "Müqəddəs Turin Kəfəni” kimi tanınmışdır. [11][12]
XVIII əsrdə kafe “Prokop” ziyalılar və qalmaqal sevənlər üçün görüş yerinə çevrilmişdir, onların bu müəssisə haqda yazdıqları şərhlər polis hesabatlarında öz əksini tapmışdır.
Bütün ensiklopediyaçılar Volter kimi qəhvəni şokoladla qarışdırıb gündə qırx stəkan içməyiblər, lakin onların hamısı Bencamin Franklin, Con Pol Cons və Tomas Cefferson kimi “Café Procope”ə gəlib burada görüşüblər.[13]
1716-cı ildə Fransua Prokop vəfat etdikdən sonra kafeni onun oğlu işlətmişdir. Bura hətta Parisdə çox məşhur olan “Café de la Régence”lə rəqabət aparmışdır.[14]
XVI Lüdviqin vaxtında "Prokop"lar ailəsinin sonuncu üzvü vəfat etmişdir. Kafenin yeni sahibi Zoppi adlı biri olmuşdur və kafe onun adı ilə tanınmışdır. Zoppi burada hər kəsin rəsm çəkə biləcəyi klub, kitabxana açmışdır və müştərilərini dəyişmişdir. Kafeyə daha çox sənətkarlar, ustalar, saray əyanları, filosoflar və inqilabçılar cəlb olunmuşlar. Bura tez-tez gələnlər arasında Dantonu və Maratı misal göstərmək olar. Onlardan sonra Robespyer də bura gəlməyə başlamışdır.
Kafenin divarlarının birində Kamil Demulenə məxsus sitat yer alıb:
|
|
“Bu kafe digərləri kimi güzgülərlə, zər-ziba ilə, büstlərlə bəzədilməyib, bura tez-tez gəlib gedən böyük insanların xatirəsi ilə bəzədilib, o insanların ki, gördükləri işlər indi qalsaydı, kafenin bütün divarlarını örtərdi”. |
|
Frigiya papağı (antik dövrdə azad edilmişlərin geydiyi baş geyimi) ideyası və 1792-ci il avqustun 10-da Tüilri sarayına edilən hücumun şüarı bu kafedə yaradılmışdır. Volterin kafedə oturduğu masa 1794-cü ildə onun məzarını başqa yerə köçürərkən nəzir qurbangahı kimi istifadə olunmuşdur. Həmçinin, Lepeletye və Maratın cənazələrini Panteona dəfn etməyə apararkən bu masadan tabut kimi istifadə edilmişdir.
"Prokop" kafesinin adı o dövrdə bir çox yazıçıların, ədiblərin əsərlərində çəkilmişdir. Məsələn, Volterin vəfatından bir neçə il sonra Lui Sebastyan Marsye onun haqda yazdığı məlumatda kafenin adını çəkmişdir:[15] “Bu parisli yazıçının bütün əsərləri sanki paytaxt əhalisi üçün yazılmışdır. Əsərlərini yazarkən bütün diqqətini Fransa Akademiyasına, “Comédie Française” ictimaiyyətinə, “Café Procope”a və gənc muşketyorlar dərnəyinə yönəltmişdir. Demək olar, bundan başqa heç nə görməmişdir”.
Hazırda restoranın qapısının üstündə “Café a la Voltaire” yazısı asılıb. Volter bu kafe haqda deyirdi: “Dondurması nəfisdir. Təəssüf ki, qanunla qadağan olunmayıb”.[7]
Deyilənə görə, Deni Didro və Jan Leron Aramber “Ensiklopediya” yaratmaq ideyasını kafe “Prokop”da düşünmüşlər.[16]
Alen Rene Lesaj "Əmək Yolu" əsərində (1772) səs-küylü “Prokop” kafesini belə təsvir edirdi:
"Burada bütün təbəqələrdən olan insanlar - zadəganlar və aşpazlar, ağıllılar və sərxoşlar arasında xaotik bir təlaş var, hamı istədiyi kimi uca səslə danışır".Burada müəllif Fransada getdikcə yaranmağa başlayan demokratik qarışıqlığa işarə edirdi.
Fransa inqilabı zamanı tezliklə Azadlıq simvoluna çevrilmiş “Frigiya papağı” ilk dəfə kafe “Prokop”da nümayiş etdirilmişdir.
1820-ci illərdə kafe təmirdən çıxdıqdan sonra onun digər məşhur mütərisi hər gün saat 11:00-dan 12:00-a qədər burada nahar etməyə gələn Aleksandr von Humboldt olmuşdur. Kafe “Prokop” ədəbi şöhrətini qoruyub saxlaya bilmişdir. Alfred de Müsse, Jorj Sand, Qustav Planş, filosof Pyer Leru, “Le Monde” qəzetinin redaktoru, Anatoli Frans və Mixail Prins onun daimi müştərilərindən olmuşlar. İkinci Respublika dövründə Oqüst Vermorel və Léon Qambetta sosial islahatlarla bağlı planlarını burada açıqlamışlar.[17]
1860-cı illərdə Mole Konfransı öz iclaslarını “Café Procope”da keçirmişdir. Leon Qambetta bir çox digər fransız natiqləri kimi Mole Konfransında ritorika sənətini öyrənmişdir. Həmin dövrdə kafeyə gələn digər fəal üzvlərdən Ernest Pikardı, Klement Loryeni və Léon Renonu misal göstərmək olar.[18]
Monteskyö “İran məktubları” əsərinin XXXVI cildində Café Prokopdan bəhs etmişdir:[19]
|
|
"Parisdə qəhvə çox məşhurdur: onu təqdim edən çoxlu meyxanalar var. Onların bəzisində son xəbərlərdən danışılır, bəzisində şahmat oynanılır, amma bir dənəsi var, orada qəhvəni elə hazırlayırlar ki, onu içəndən sonra adam canlanır, özünə gəlir: ən azından oradan çıxanlar belə görünürlər. Çıxandan sonra deyirlər - sanki dörd dəfə çox qəhvə içmişik". |
|
1814-cü ildə Jan-Batist-Qodfrua-Modest Hoy kafenin yeni meneceri olmuşdur. O, kafenin adını “Zoppi”dən “Prokop”a dəyişmişdir. Buranı yenidən ədəbi-mədəni məkana çevirmişdir. Onun daimi müştəriləri arasında romantiklərlərdən Müsseni, Jorj Sandı, Teofil Qotyeni, Roje de Bovuarı (1835-ci ildə "Café Procope" əsərini yazan) misal göstərmək olar. Aktyorlardan Frederik Lemetr, Mari Dorval və madmuazel Jorj tez-tez bura gəlib getmişlər. O dövrün tənqidçiləri kafe haqda belə yazırdılar:
"Prokop”da dondurma, brioşam(bulka), ptifur (peçenye), şəkərli şabalıd, nuqa və dyaqel dadmaq mümkündür. Hoy çox istedadlı limonad ustasıdır".
13 dekabr 1883-cü ildə “Prokop”da reqbi klubu “Stade Français”in ilk iclası keçirilmişdir. 1890-cı ildə hansısa “xeyirhaq xanım” 13, rue Ancienne-Comédie ünvanında yerləşən mağazasının böyük otağını onlara vermişdir. İşsiz qalan və heç bir yerdən dəstəyi olmayan gənclər tez bir vaxtda bura axışmış, müxtəlif işlərlə məşğul olmağa başlamışlar, məsələn, toxumların çeşidlənməsi, etiketlərin hazırlanması və sair. Bunun müqabilində onlara pulsuz yemək, mənzil və çox işləyənlər üçün təqaüd verilmişdir. Belə adamlar üçün daimi yataqxana binası və yeməkxana yalnız 1898-ci ildə rue de Rennes, 149 ünvanında yaradılmışdır. [20]
Keçmiş “Prokop” kafesi 1890-cı ildə birdəfəlik bağlanmışdır. “Jerom” adı ilə “L'Univers illustré” jurnalında çıxış edən Anatol Frans bu haqda yazırdı: [21]
|
|
"Prokop” kafesi yoxa çıxdı. O, böyük şöhrət qazansa da, gəlir gətirmirdi". |
|
Onilliklər ərzində keçmiş zamanda “Prokop” kafesinin yerləşdiyi binalar, o cümlədən Bulvar "Bouillon Chartier" də daxil olmaqla, müxtəlif müəssisələr tərəfindən istifadə edilmişdir. [22]1957-ci ildə təmir və yenidənqurma işlərindən sonra yenidən açılan eyni adlı restoranın orijinal kafe ilə əlaqəsi yoxdur.
1954-cü ildən “Prokop”da “Qara Yumor Mükafatı”, 2005-ci ildən isə “Jan Zey Mükafatı” təqdim olunur.
Maarifçilik dövrünün filosoflarına ehtiram əlaməti olaraq 1987-ci ildən kafeyə nəzarət edən “Frères Blanc” musiqi qrupu 2011-ci ildə “Procope des Lumières” mükafatını təsis etmişdir. Bu mükafat fransız dilində yazılmış və cari ildə kitab mağazalarında çap olunmuş siyasi, fəlsəfi və ya sosial esse müəllifinə verilir. Qalib gələn iş XVIII əsrin tənqidi düşüncə, azadlıq və humanizm ruhuna uyğun gələrək zəmanəmizin yeni, hətta polemik anlayışını təmsil etməlidir. Qalib şəxsə 2000 avro dəyərində çek, “Le Procope” restoranında 12 ay müddətində 2400 avroluq qidlanma və bir şüşə prestij vintaj şampan şərabı təqdim olunur. Jak Attalinin sədrlik etdiyi münsiflər heyəti André Berkoff, Malek Chebel, Fransua de Cloze, Roger-Paul Droit, Caroline Fourest, Alexander Lacroix, Aude Lanselin və Olivier Poivre d'Arvordan ibarətdir.[23]
İlk “Procope des Lumières” mükafatı 2012-ci ildə Rouven Ogienə “İsti kruasan qoxusunun insan xeyirhaqlığına təsiri” (Grasse) adlı essesinə görə verilmişdir.[24]
2016-cı ilin aprelində “Bertrand” musiqi qrupu “Blanc Brothers” qrupunu alaraq kafenin tam sahibinə çevrilmişdir.[25]
Hazırda “Prokop” restoranının yerləşdiyi binanın üzərindəki lövhədə belə qeyd olunub: “Kafe Prokop” dünyada fasiləsiz fəaliyyət göstərən ən qədim kafedir. Burada 1686-cı ildə Procopio dei Coltelli dünyanın ən qədim qəhvəxanasının və XVIII-XIX əsrlərdə ədəbi-fəlsəfi həyatın ən məşhur mərkəzinin əsasını qoyub. Lafonten, Volter və ensiklopediyaçılar, Benjamin Franklin, Danton, Marat, Robespier, Napoleon Bonapart, Balzak, Victor Hüqo, Qambetta, Verlen, Anatoli Frans burada olublar”.
Ancaq bu ifadə tamamilə doğru deyil. Orijinal “Café Procope” 1872-ci ildə bağlanmışdır və onun yerləşdiyi binanı baronessa Tenard satın almışdır. Baronessa kafe atmosferini qorumaq şərti ilə onu müəyyən müddətə Teo Belfonda icarəyə vermişdir.[26] Belfond burada özəl rəssamlar klubu açmış və “Le Procope” jurnalını nəşr etdirmişdir, lakin heç biri uğurlu layihə olmamışdır. [27] 1920-ci illərdə kafenin adını “Café Au Grand Soleil” (Böyük Günəşdə Kafe) olaraq dəyişdirmişlər. Bir müddət sonra restoranın yeni sahibi onun orijinal adının marketinq dəyərini anlamış və yenidən “Le Procope”a dəyişmişdir. “Le Prokop” restoranı 1988-1989-cu illərdə XVIII əsr üslubunda bərpa edilmişdir.
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|