 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirə bilərsiniz. |
Yaşayış minimumu qida, geyim və s. yaşamaq üçün vacib olan şeyləri almağa kifayət edəcək məbləği nəzərdə tutan əməkhaqqıdır.[1] Yaşayış minimumu anlayışı dünya ölkələrində müxtəlif adlarda və məzmunda təsbit olunmuşdur. Əsasən "yaşayış minimumu" ifadəsinin beynəlxalq qarşılığı kimi ingilis dilindəki "living wage" ifadəsi istifadə olunur. Lakin bu ifadə Azərbaycan hüquq sistemində istifadə olunan müvafiq anlayışı tam əhatə etmir. Çünki "wage" sözü işçiyə əməyinə görə ödənilən haqqı ifadə edir. Bu mənada "yaşayış minimumu" ondan fərqlənir, çünki o, yalnız işləyən şəxslərə ödənilən məbləği nəzərdə tutmur.
Yaşayış minimumuna dünyada, əsasən, əməkhaqqı, muzd kimi baxılsa da, Azərbaycan və Rusiya kimi ölkələrdə daha geniş anlayış kimi minimal gəlir (ödəniş) kontekstində istifadə olunur. Bu baxımdan "yaşayış minimumu" "living wage" anlayışından fərqli olaraq, yalnız işləyən şəxslərə ödənilən məbləği nəzərdə tutmur.
Yaşayış minimumuna (living wage) verilən anlayışlardan biri də odur ki, o, işçi və (və ya) onun ailəsinin sadə, lakin layiqli həyat yaşaması üçün zəruri olan vasitələri, məsələn, qida, sığınacaq, geyim kimi əsas ehtiyaclardan başqa, həmçinin nəqliyyat, istirahət, ictimai xidmətlər, səhiyyə kimi sahələrlə bağlı minimal xərcləri də özündə cəmləşdirən əməkhaqqını nəzərdə tutur.[2]
Qlobal Yaşayış Minimumu Koalisiyasının (Global Living Wage Coalition) verdiyi anlayışa görə yaşayış minimumu bir işçinin müəyyən bir yerdə standart iş həftəsi qarşılığında aldığı və işçi və (və ya) ailəsi üçün insana yaraşan həyat standartlarına çatmasına kifayət edəcək haqqdır. İnsana yaraşan həyat standartı elementlərinə qida, su, mənzil təminatı, təhsil, səhiyyə, nəqliyyat, geyim və gözlənilməyən hadisələr üçün tədarük də daxil olmaqla digər zəruri ehtiyaclar daxildir.[3]
Birləşmiş Krallıq və Yeni Zelandiyada tərəfdarlar yaşayış minimumunun bir şəxsin 40 saatlıq iş həftəsi ərzində işləyərək başqa gəlir yeri olmadan qida, sığınacaq, ictimai xidmətlər, nəqliyyat, səhiyyə, uşaq saxlama kimi sadə, lakin layiqli həyat səviyyəsi üçün kifayət edəcək əsasları qarşılaya bilməli olduğunu bildirirlər.[4][5] Bundan başqa yaşayış minimumu tərəfdarları yaşayış minimumunu dörd nəfərlik ailənin yoxsulluq həddinə bərabər əməkhaqqı olaraq təsbit edirlər. Belə ki, həmin gəlir ailəyə qida, sığınacaq, geyim və s. müasir cəmiyyət həyatının zərurətlərini qarantiyaya almağa imkan verməlidir.[6] Böyük London Administrasiyası (Greater London Authority) yaşayış minimumunu ifadə etmək üçün başlanğıc əməkhaqqı (threshold wage) ifadəsindən istifadə edir ki, bu da median əməkhaqqının 60 faizi və gözlənilməyən hadisələrə görə əlavə 15 faiz həcmində hesablanan haqqdır.[7]
"Həyat üçün vacib olan vasitələr", "yaşamaq üçün əsas ehtiyaclar" kimi anlayışların dəyişkən xarakterli olmaları səbəbindən yaşayış minimumu müxtəlif ölkələrdə müxtəlif hədlərdə müəyyən edilir.
Yaşayış minimumunu öyrənərkən onun "subsistence minimum (wage)" anlayışından fərqləndirmək önəmlidir. "Subsistence minimum" ifadəsi yaşayış minimumundan daha dar anlayış olmaqla yaşamaq (həyatda qalmaq) üçün ən zəruri predmetlərə sahib olmaq üçün ehtiyac duyulan məbləği nəzərdə tutur. Məsələn, Çex Respublikasının qanunvericiliyində həm "living minimum", həm də "subsistence minimum" anlayışları öz əksini tapmışdır. Sözügedən ölkənin "Yaşayış və ekzistensial minimum haqqında" qanununa görə yaşayış minimumu qidalanmanı və digər baza fərdi ehtiyacları qarşılayan maddi gəlirin minimum səviyyəsidir. Ekzistensial minimum isə fərdin həyatda qalmasına kifayət edəcək həddə qidalanmanı və digər baza fərdi ehtiyacları qarşılamaq üçün zəruri hesab edilən minimum gəlir həddidir. Ekzistensial minimum himayə altında olan uşaqlar, üçüncü dərəcəli əlillər, yaşa görə pensiya alanlar və 68 yaşdan yuxarı şəxslər barəsində tətbiq olunmur. Ekzistensial minimum və yaşayış minimumu mənzil təminatı xərclərini özündə ehtiva etmir.[8]
Beləliklə, ekzistensial minimum anlayışı normal həyat standartları çərçivəsində yaşamağa deyil, həyatda qalmağa kifayət edən gəlir həcmini ifadə edir. Bir sıra ölkələrdə yaşayış minimumu yalnız konkret fərdi (işçini) nəzərdə tutmur, həm də onun ailə üzvlərini əhatə edir. Ekzistensial minimum isə, əsasən, yalnız bir fərdin baza ehtiyaclarını nəzərə alan yanaşmanı əks etdirir.
Bəzi yerlərdə yaşayış minimumu tək işləyən fərdə münasibətdə tətbiq olunduğu üçün ailə minimumu (family wage) kimi törəmə anlayışdan da istifadə olunur. Ailə minimumu bir ailəni saxlamağa kifayət edəcək haqqı nəzərdə tutan anlayışdır.
Yaşayış minimumu minimum əməkhaqqından fərqlənir. Belə ki, sonuncu bəzi hallarda əsas həyat keyfiyyəti tələblərini qarşılamaqda uğursuz olur və işçinin əlavə gəlir üçün dövlət proqramlarına bel bağlamağına gətirib çıxarır.
Bundan başqa "living income" kimi bir qədər fərqli anlayış da bu sahədə tətbiq olunur. Bu anlayış müəyyən bir yerdə olan ev təsərrüfatının bütün ailə üzvlərinin layiqli həyat standartlarına çatması üçün tələb olunan illik xalis gəlir mənasında işlədilir. Bu ifadə sabit gəliri olmayan şəxslərə münasibətdə istifadə olunur.[9]
Yaşayış Minimumu İnstitutu Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayış minimumunu hesablamaq üçün xüsusi metodologiya hazırlamışdır ki, bunun əsasında tərtib edilmiş yaşayış minimumu kalkulyatoru vasitəsilə ABŞ-nin hər bir ştat və qraflığında hansı yaşayış minimumu məbləğlərinin hesablandığını görmək mümkündür. Hesablama zamanı səkkiz əsas ehtiyac – qida, uşaq baxımı, səhiyyə, mənzil şəraiti, nəqliyyat, ictimai iştirakçılıq, kommunikasiya və digər ehtiyaclar müəyyən edilmiş, habelə vergilər və digər ödənişlər də yaşayış minimumuna daxil edilmişdir.[10]
Yaşayış minimumunun hesablanması zamanı yaşayış yeri və ehtiyacların dairəsindən başqa ailə növləri də nəzərə alınmış və 12 ailə tipi əsas götürülmüşdür. Hər ailə tipində işləyən və işləməyən yetkin üzvlərin, uşaqların sayı fərqli olmaqla, tək işləyən yetkin fərddən üç uşaqlı biri işləyib digəri işləməyən yetkin fərdli ailələrə kimi geniş aralığı özündə cəmləşdirir.[10]
Azərbaycanda istifadə olunan "yaşayış minimumu" anlayışı məzmun etibarilə "living wage" anlayışı ilə "subsistence minimum" anlayışları arrasında yer alır və daha dəqiq şəkildə "living minimum" ifadəsi ilə təsvir oluna bilər. Çünki yaşayış minimumu hansısa işçiyə və (və ya ailəsinə) normal həyat şərtlərində yaşamaq üçün verilən əməkhaqqını deyil, ümumiyyətlə, fərdin normal həyat şərtlərində yaşaması üçün zəruri olan vasitələrin (minimum istehlak səbəti) dəyərini və icbari ödənişləri əhatə edən pul məbləğini ifadə edir. Bu baxımdan o, təkcə işçilər üçün deyil, əhalinin fərqli sosial-demoqrafik qrupları üçün ayrı-ayrılıqda hesablanır.
Beləliklə, geniş yayılmış anlamı ilə "living wage" ailənin hər bir fərdinə münasibətdə yaşayış minimumu məbləğinin cəminə uyğun məbləğdə həmin ailənin işləyən fərdlərinin aylıq gəlirlərinə verilən addır. Bu anlamda Azərbaycanda yaşayış minimumu hesablaması yoxdur. Yəni Azərbaycanda əməkhaqqının yalnız minimum və orta məbləğləri hesablanır, lakin işləyən şəxsin ailə saxlaması üçün kifayət edəcək məbləğ anlayışı müəyyən edilmir.
Lakin oxşar vəziyyəti ifadə edən "ünvanlı dövlət sosial yardımı" anlayışı vardır ki, o da özü üçün zəruri həyat şəraitini təmin edə bilməyən ailələrə (aztəminatlı ailələrə) hazırda yaşayış minimumu ilə bərabər məbləğdə olan ehtiyac meyarı əsas götürülməklə hesablanan və dövlət tərəfindən göstərilən pul yardımıdır.[11]
Birləşmiş Krallıqda yaşayış minimunu milli və real olmaqla iki növə ayrılır. Milli yaşayış minimumu (national living wage) anlayışı milli minimum əməkhaqqı (national minimum wage) anlayışından törənmiş bir anlayış olmaqla 21 yaşdan yuxarı işçilərə əməyə görə saat hesabı ödənilməli minimum məbləği bildirmək üçün işlədilən ifadədir.[12] Yaşayış minimumunun bu növü dövlət tərəfindən müəyyən edilən və işəgötürənlər tərəfindən riayət edilməsi məcburi olan sosial normadır. Real yaşayış minimumu isə Birləşmiş Krallıq ərazisində həqiqi yaşayış xərclərini qarşılayan əməkhaqqı məbləğidir. Bu məbləğ Yaşayış Minimumu Fondu (Living Wage Foundation) tərəfindən Birləşmiş Krallıq üçün ümumölkə səviyyəsində və London şəhəri üçün ayrılıqda hesablanır və 18 yaşı tamam olmuş şəxsləri əhatə edir. Real yaşayış minimumu hesablaması ev təsərrüfatı malları və xidmətləri səbəti əsasında formalaşan yaşayış xərclərinə uyğun aparılır.
2025-ci il üçün dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş milli yaşayış minimumu 12,21 funt-sterlinq, Yaşayı Minimumu Fondu tərəfindən müəyyən edilmiş real yaşayış minimumu isə ölkə üzrə 12,60, London üzrə 13,85 funt-sterlinq məbləğindədir.[13]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|