 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Antipozitivizm (bəzən təfsirə əsaslanan sosiologiya, ing. antipositivism və ya postpozitivizm) — insan cəmiyyətlərinin öyrənilməsində empirik və təbiət elmlərinin metodologiyasına əsaslanan pozitivizmə qarşı alternativ yanaşma. Antipozitivizmə görə, insan davranışını və sosial hadisələri başa düşmək üçün sadəcə statistik metodlar kifayət deyil; bu hadisələrin arxasında duran mənalar, niyyətlər və subyektiv təcrübələr nəzərə alınmalıdır.[1]
Antipozitivist yanaşmanın kökləri XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə gedib çıxır. Bu yanaşma, xüsusilə Alman fəlsəfəsində və sosiologiyasında inkişaf etmişdir. Antipozitivizm Vilhelm Diltey, Maks Veber, Georq Zimmel və Karl Manneim kimi düşünürlərin əsərlərində formalaşmışdır.
Ogüst Kont tərəfindən inkişaf etdirilən pozitivizmə qarşı olaraq, antipozitivistlər hesab edirdilər ki, insan cəmiyyəti təbii qanunlara tabe olan obyektiv obyekt deyil, fərdi mənalar və dəyərlərlə formalaşan mürəkkəb bir sistemdir. Vilhelm Diltey mədəniyyət elmləri ilə təbiət elmləri arasında kəskin fərq qoyur və sosial elmlərin məqsədinin "izah etməkdən" daha çox "başa düşmək" (Verstehen) olduğunu bildirirdi.[2]
Maks Veber isə sosial fəaliyyətlərin mənaca izahını sosial elmlərin əsas vəzifəsi kimi təqdim edirdi. Ona görə, sosial elmi təhlil fərdlərin niyyətlərini, motivasiyalarını və situativ kontekstlərini nəzərə almalıdır.[3]
Antipozitivist yanaşmanın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, insan davranışları və sosial hadisələr yalnız xarici müşahidə ilə deyil, insanların daxili dünyası, təcrübələri və mənəvi anlamları nəzərə alınmaqla dərk edilməlidir. Bu yanaşmada fərdi subyektivlik və şəxsi niyyətlər elmi təhlilin mərkəzində dayanır. Antipozitivizm metodoloji plüralizmi qəbul edir və yalnız kəmiyyət əsaslı deyil, keyfiyyət yönümlü tədqiqat üsullarına da üstünlük verir. Dərin müsahibələr, etnoqrafik müşahidə, iştirakçı araşdırmalar və fenomenoloji analiz bu yanaşmanın əsas metodları sırasındadır.[4]
Sosial hadisələrin aktorların öz baxış bucağından anlaşılması, yəni “Verstehen” prinsipi, antipozitivizmin mərkəzi ideyalarındandır. Bu prinsipə əsasən, sosial elm tədqiqatçısı yalnız obyektiv reallığı təsvir etməməli, həm də sosial aktorların fəaliyyətlərinin arxasında duran mənaları anlamağa çalışmalıdır. Eyni zamanda bu yanaşma, tədqiqatçının tamamilə neytral və dəyərsiz olmasının qeyri-mümkünlüyünü vurğulayır; çünki dəyərlər, sosial reallığın qurulmasında və tədqiqat prosesində istər-istəməz iştirak edir.[5]
Antipozitivizm və pozitivizm arasında əsas fərqlər metodoloji və elmbilim baxımından (epistemoloji) meydana çıxır. Pozitivizm, təbiət elmlərindəki obyektivlik və qanunauyğunluq prinsiplərini sosial elmlərə tətbiq etməyə çalışır. O, müşahidə, eksperiment və statistik analizlərə əsaslanaraq cəmiyyətin universal qanunlarla izah edilə biləcəyini iddia edir. Pozitivist yanaşmada tədqiqatçının rolu neytral müşahidəçi olmaqdır.[6]
Bunun əksinə olaraq, antipozitivizm insan cəmiyyətinin və davranışının çoxşaxəli, dəyişkən və mənalandırılmış təbiətini vurğulayır. [7]Burada əsas diqqət sosial aktorların öz reallıqlarını necə qurduqlarına və təcrübələrini necə anlamlandırdıqlarına yönəlir. Antipozitivist yanaşma insan fəaliyyətini yalnız nəticələr baxımından deyil, həmin fəaliyyətin mənəvi və mədəni kontekstlərini nəzərə almaqla öyrənir.[8]
Müasir dövrdə antipozitivist yanaşma, xüsusilə sosiologiya, antropologiya, psixologiya və təhsil elmlərində geniş tətbiq olunur. Keyfiyyət tədqiqat metodlarının – məsələn, etnoqrafiya, iştirakçı müşahidə, dərin müsahibə və məzmun analizi kimi metodların əsaslandığı nəzəri çərçivələrdə antipozitivizmin təsiri açıq şəkildə görünür.[5]
Bu yanaşma həmçinin fenomenologiya, simvolik interaksionizm, kritiki nəzəriyyə, postmodernizm və feminist nəzəriyyələr kimi müxtəlif elmi istiqamətlərdə də özünü göstərir. Bu nəzəri yanaşmalar insanın sosial reallığı necə qurduğunu, onun təcrübələrinin necə formalaşdığını və güc münasibətlərinin cəmiyyətə necə təsir etdiyini izah etmək üçün antipozitivist metodologiyalardan geniş istifadə edir.[9]
Antipozitivizm zaman-zaman elmi dairələrdə tənqid obyektinə çevrilmişdir. Bəzi tənqidçilər bu yanaşmanı qeyri-dəqiq və subyektiv hesab edirlər. Onların fikrincə, antipozitivist metodlarla əldə olunan nəticələr ümumiləşdirilə bilməz və onlar təkrarlana bilən eksperimental sübutlara əsaslanmadığı üçün elmi etibarlılığı zəifdir.[10]
Bununla belə, tərəfdarları bildirirlər ki, sosial reallıq təbiət elmlərində olduğu kimi ölçülə və proqnozlaşdırıla bilən bir obyekt deyil. İnsan davranışının kompleks təbiətini və cəmiyyətin simvolik strukturlarını dərk etmək üçün məhz antipozitivist yanaşmaların tətbiqi zəruridir.[11]
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|