. Kiss.az

Vilhelm Diltey - Wikipedia - Kiss.az

Ana Səhifə - Vilhelm Diltey

Vilhelm Diltey (alm. Wilhelm Dilthey‎; 19 noyabr 1833[1][2][…], Bibrix[d], Hessen knyazlığı, Almaniya ittifaqı[4] – 1 oktyabr 1911[3][1][…][5]) — alman filosofu, tarixçi və mədəniyyət nəzəriyyəçisi. O, humanitar elmlərin (Geisteswissenschaften) metodologiyasını təbiət elmlərindən fərqləndirməyə çalışan ilk düşünürlərdən biri olmuşdur. Diltey, antipozitivizm və təfsirə əsaslanan sosiologiya kimi yanaşmaların formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.[6]

Vilhelm Diltey
alm. Wilhelm Dilthey‎
Doğum tarixi 19 noyabr 1833(1833-11-19)[1][2][…]
Doğum yeri
  • Bibrix[d], Hessen knyazlığı, Almaniya ittifaqı[4]
Vəfat tarixi 1 oktyabr 1911(1911-10-01)[3][1][…] (77 yaşında)
Dəfn yeri
  • Bibrix[d]
İstiqaməti Avropa fəlsəfəsi
Əsas maraqları fəlsəfə, İntellektual tarix
Təsirlənib İmmanuel Kant, Fridrix Şleyermaher, Georq Vilhelm Fridrix Hegel, Con Stüart Mill
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mündəricat

  • 1 Bioqrafiyası
  • 2 Fəlsəfi görüşləri
  • 3 Əsərləri
  • 4 Həmçinin bax
  • 5 İstinadlar
  • 6 Ədəbiyyat
  • 7 Xarici keçidlər

Bioqrafiyası

redaktə

Vilhelm Diltey 19 noyabr 1833-cü ildə Almaniyanın Hessen əyalətinə bağlı Bibrix şəhərində anadan olmuşdur. O, lüteran ruhanisi ailəsində böyümüş və erkən yaşlarından klassik ədəbiyyat, tarix və fəlsəfəyə maraq göstərmişdir.[7][8] Gənclik illərində teologiya və humanitar elmlər üzrə təhsil almış, daha sonra Heydelberq Universitetində və Berlin Universitetində təhsilini davam etdirmişdir. Burada o, xüsusilə Fridrix Şleyermaxerin hermenevtik fəlsəfəsindən, İmmanuel Kantın idrak nəzəriyyəsindən və Georq Vilhelm Fridrix Hegelin idealizmindən təsirlənmişdir.[9]

Diltey akademik fəaliyyətinə tarix və fəlsəfə üzrə mühazirələr verərək başlamış və tezliklə XIX əsrin sonlarında Almaniyada elmi metodologiyanın inkişafında aparıcı fiqurlardan birinə çevrilmişdir. O, Bazel Universiteti, Kil Universiteti və nəhayət Berlin Universitetində professor kimi çalışmışdır. Dilteyin əsas elmi məqsədi təbiət elmləri ilə humanitar elmlər (Geisteswissenschaften) arasında metodoloji fərqləri əsaslandırmaq olmuşdur.[10]

Onun fikrincə, təbiət elmləri izah (Erklären), humanitar elmlər isə başa düşmək (Verstehen) prinsipinə əsaslanır. Bu fikir, onu antipozitivist fəlsəfənin banilərindən birinə çevirmiş və sonrakı dövrdə Maks Veber, Hans-Georg Qadamer, Martin Haydegger kimi düşünürlərə güclü təsir göstərmişdir.[11][12] Diltey həmçinin insan təcrübəsinin tarixilik, kontekstual bağlılıq və mədəniyyət içində formalaşdığını vurğulayırdı. Bu baxış onun tarixi şüur və fenomenoloji metodla bağlı irəli sürdüyü ideyalarda öz əksini tapmışdır.[13]

Diltey, həm də psixologiya ilə fəlsəfə arasında körpü qurmağa çalışan ilk düşünürlərdən biri idi. O, insan şüurunu yalnız bioloji və ya fizioloji proseslər vasitəsilə deyil, həm də tarixi-mədəni kontekstdə təhlil etmək lazım olduğunu müdafiə edirdi.[14] Onun fikrincə, insan özünü və dünyanı yalnız tarix və həyat təcrübəsi vasitəsilə dərk edə bilər.

Vilhelm Diltey ömrünün son illərində çoxsaylı fəlsəfi esselər, təhlillər və elmi əsərlər yazmışdır. Həyatının böyük hissəsini hermenevtika, tarix fəlsəfəsi və psixologiyanın fəlsəfi əsaslarını sistemləşdirməyə həsr etmişdir. Onun bir çox əsəri ölümündən sonra nəşr olunmuşdur.

Diltey 1 oktyabr 1911-ci ildə, 77 yaşında vəfat etmişdir.[15] Onun elmi və fəlsəfi irsi müasir humanitar və sosial elmlərin metodoloji əsaslarında mühüm yer tutur. Xüsusilə “başa düşmək” və “tarixi həyat dünyası” kimi anlayışlar XX əsrin hermenevtikasının əsas istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.

Fəlsəfi görüşləri

redaktə

Dilteyin əsas fəlsəfi töhfəsi insan təcrübəsinin tarixilik və subyektivlik üzərindən dərk edilməsinə yönəlikdir. O, mədəniyyət elmlərinin (tarix, fəlsəfə, ədəbiyyatşünaslıq və s.) metodologiyasını empirik və analitik fəlsəfədən ayıraraq, bu sahələrin insan təcrübəsinin anlamını anlamağa çalışdığını iddia etmişdir.[16]

Dilteyə görə, insan həyatını və fəaliyyətlərini dərk etmək üçün onları fərdlərin yaşadıqları kontekst daxilində təhlil etmək lazımdır. Bu da “başa düşmə” (Verstehen) anlayışı ilə mümkün olur. Bu yanaşma sonradan Maks Veber və Hans-Georg Qadamer kimi filosoflar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.[17]

Əsərləri

redaktə

Vilhelm Diltey bir sıra mühüm fəlsəfi və metodoloji əsərlərin müəllifidir. Onun ən tanınmış əsərləri arasında aşağıdakılar vardır[18]:

  • Einleitung in die Geisteswissenschaften (Humanitar Elmlərə Giriş, 1883)
  • Das Erlebnis und die Dichtung (Təcrübə və Poeziya, 1905)
  • Der Aufbau der geschichtlichen Welt in den Geisteswissenschaften (Humanitar Elmlərdə Tarixi Dünyanın Quruluşu, ölümündən sonra nəşr olunub)

Həmçinin bax

redaktə
  • Hermenevtika
  • Humanitar elmlər
  • Sosioloji metodologiya

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 Bollnow O. F. Wilhelm Dilthey // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ 1 2 Wilhelm Dilthey // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  4. ↑ 1 2 Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  5. ↑ Krech, Eva-Maria; Stock, Eberhard; Hirschfeld, Ursula; Anders, Lutz Christian. Deutsches Aussprachewörterbuch [German Pronunciation Dictionary] (German). Berlin: Walter de Gruyter. 2009. 446, 1055. ISBN 978-3-11-018202-6.
  6. ↑ Jack Martin, Jeff Sugarman, Kathleen L. Slaney (eds.), The Wiley Handbook of Theoretical and Philosophical Psychology: Methods, Approaches, and New Directions for Social Sciences, Wiley Blackwell, p. 56.
  7. ↑ Martin Buber at http://dibb.de.
  8. ↑ "Martin Buber (1878—1965)." Internet Encyclopedia of Philosophy. Retrieved 20 October 2015.
  9. ↑ Scott Campbell, Paul W. Bruno (eds.), The Science, Politics, and Ontology of Life-Philosophy, Bloomsbury, 2013, p. 8.
  10. ↑ Hans Peter Rickman, Wilhelm Dilthey, Pioneer of the Human Studies, University of California Press, 1979, p. 53.
  11. ↑ Palmer, Richard (1969). Hermeneutics. Evanston, IL: Northwestern University Press. p. 107.
  12. ↑ "Archived copy" (PDF). 24 September 2020 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 January 2020.
  13. ↑ Iris Därmann, Fremde Monde der Vernunft: die ethnologische Provokation der Philosophie, Wilhelm Fink Verlag, 2005, p. 285.
  14. ↑ Ramberg, Bjørn and Gjesdal, Kristin, "Hermeneutics," The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.)
  15. ↑ Makkreel, Rudolf, "Wilhelm Dilthey", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2011 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
  16. ↑ Palmer, Richard (1969). Hermeneutics. Evanston, IL: Northwestern University Press. p. 117.
  17. ↑ Palmer, Richard (1969). Hermeneutics. Evanston, IL: Northwestern University Press. pp. 117–118.
  18. ↑ Schleiermacher, Friedrich D. E. "The Hermeneutics: Outline of the 1819 Lectures," New Literary History, Vol. 10, No. 1, Literary Hermeneutics (Autumn, 1978), 1–2.

Ədəbiyyat

redaktə
  • Hodges, H. A., William Dilthey (London: Routledge, 2013).
  • Lessing, Hans-Ulrich, Rudolf A. Makkreel and Riccardo Pozzo, eds., Recent Contributions to Dilthey's Philosophy of the Human Sciences (Stuttgart: Frommann-Holzboog, 2011).
  • Makkreel, Rudolf A., Dilthey: Philosopher of the Human Studies (Princeton: Princeton University Press, 1993).
  • de Mul, Jos, The Tragedy of Finitude: Dilthey's Hermeneutics of Life (New Haven: Yale University Press, 2004).
  • Nelson, Eric S. (ed.), Interpreting Dilthey: Critical Essays (Cambridge: Cambridge University Press, 2019).

Xarici keçidlər

redaktə
  • Dilthey-Forschungsstelle an der Ruhr-Universität Bochum
  • Makkreel, Rudolf, "Wilhelm Dilthey", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2011 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/?q=Vilhelm_Diltey&oldid=8188671"
KISS.AZ