 |
 |
Kiss.az |  |
 |
.jpg)
Antroposen — insan fəaliyyətinin Yer planetinin iqliminə və ekosistemlərinə dərin və qalıcı təsir göstərdiyi qeyri-rəsmi geoloji dövr. Bu anlayış Yer tarixində insanın əsas geoloji qüvvəyə çevrildiyi mərhələni ifadə edir.[1] Antroposen dövrü, Yer kürəsində baş verən ətraf mühit dəyişikliklərini, texnoloji inkişafı və insan təsirinin qlobal miqyasda izlərini təsvir etmək üçün geniş şəkildə istifadə olunur.[2]
"Antroposen" sözü yunanca ánthrōpos (ἄνθρωπος — "insan") və kainós (καινός — "yeni") sözlərindən yaranıb, mənası "insan dövrü" deməkdir. Bu termin insanın geoloji və ekoloji proseslərə təsirinin artdığı yeni dövrü ifadə etmək üçün işlədilir.[3]
Antroposen anlayışını ilk dəfə 1980-ci illərdə bəzi alimlər qeyri-rəsmi şəkildə istifadə etsələr də, bu termin 2000-ci ildə Paul Krutzen və bioloq Yucin Stormer tərəfindən elmi ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. .[4] Krutzen bildirmişdi ki, insan fəaliyyəti Yer kürəsində təbii tarazlıqları o qədər dəyişib ki, artıq yeni geoloji dövr elan edilməlidir. 2002-ci ildə Paul Krutzen və Yucin Stormer birlikdə Nature jurnalında “Geology of mankind” (İnsanlığın geologiyası) adlı məqalə dərc etdirdilər.[5] Bu məqalədə insanın sənaye inqilabından bu yana Yer sisteminə təsirinin əsas göstəriciləri (istixana qazları, əhalinin artımı, şəhərləşmə, resurslardan istifadə) təqdim edildi və Antroposenin konseptual çərçivəsi qoyuldu.[6]
2009-cu ildə Beynəlxalq Stratigrafiya Komissiyası nəzdində Antroposen İşçi Qrupu (ing. Anthropocene Working Group – AWG) yaradıldı.[7] Bu qrupun əsas məqsədi Antroposenin rəsmi olaraq geoloji zaman miqyasına daxil edilməsi üçün elmi əsaslar toplamaq, onun başlama tarixini müəyyən etmək və geoloji təbəqələrdə müşahidə edilə bilən markerlər təklif etmək idi.[8]
2016-cı ildə Antroposen İşçi Qrupu ilkin olaraq Antroposenin başlanğıc nöqtəsi kimi XX əsrin ortalarında – 1950-ci illərdə baş vermiş Böyük sürətlənmə dövrünü (ing. The Great Acceleration) və nüvə silahları sınaqlarının yaratdığı radionuklid izlərini irəli sürdü.[9] Bu yanaşma geniş dəstək qazansa da, hələlik geoloji ictimaiyyət tərəfindən yekdilliklə qəbul edilməmişdir.[10]
2023-cü ildə Antroposen İşçi Qrupu konkret olaraq Kanadadakı Kroford gölü ərazisindəki təbii çöküntü qatını əsas geoloji marker kimi irəli sürdü və Antroposenin başlanğıcını 1950-ci ilə bağladı.[11][12][13] Lakin 2024-cü ilin əvvəlində Beynəlxalq Stratiqrafiya Komissiyası bu təklifi rədd etdi və Antroposenin hələlik rəsmi geoloji dövr kimi qəbul edilməməsinə qərar verdi.[14]
Buna baxmayaraq, Antroposen anlayışı ekologiya, geologiya, fəlsəfə, sosiologiya, mədəniyyət araşdırmaları və siyasətşünaslıq kimi müxtəlif elmi sahələrdə geniş tətbiq olunur. Alimlər bu anlayış vasitəsilə insan fəaliyyətinin Yer sistemində yaratdığı dəyişiklikləri daha yaxşı izah etməyə və qlobal riskləri anlamağa çalışırlar.[15]
Antroposen dövrünün dəqiq başlanğıc tarixi mütəxəssislər arasında geniş elmi müzakirələrə səbəb olmuşdur. Fərqli elmi sahələrin nümayəndələri bu dövrün başlanğıcını müxtəlif hadisələrlə əlaqələndirirlər. Bəzi alimlər Antroposenin sənaye inqilabı ilə, yəni XVII-XIX əsrlərdə insan tərəfindən fosil yanacaqların geniş şəkildə istifadəyə verilməsi ilə başladığını iddia edirlər. Bu dövrdə kömür və neft kimi enerjidən istifadə atmosferdə karbon dioksid səviyyəsinin artmasına, havanın çirklənməsinə və iqlim dəyişikliyinin ilkin mərhələsinə səbəb olmuşdur.[16]
Başqa bir yanaşmaya görə, Antroposen dövrü XX əsrin ortalarında, xüsusilə də 1945–1964-cü illər arasında baş verən nüvə silahı sınaqları ilə başlamışdır. Bu sınaqlar nəticəsində atmosferə yayılan radionuklidlər Yer səthində geoloji izlər buraxmış, qlobal miqyasda ölçülə bilən kimyəvi dəyişikliklər yaratmışdır.[17][18] 1964-cü ildə bu radionuklid izləri təbiətdə maksimum səviyyəyə çatmış və bu, bəzi tədqiqatçılar tərəfindən Antroposenin başlanğıc nöqtəsi kimi təklif edilmişdir.
Üçüncü yanaşma isə 1950-ci illərdən sonra müşahidə olunan “Böyük sürətlənmə” dövrünü önə çəkir. Bu dövrdə əhali artımı, sənayeləşmə, urbanizasiya, qlobal istehsal və istehlakın kəskin şəkildə yüksəlməsi nəticəsində insan təsiri görünməmiş səviyyəyə çatmışdır. Eyni zamanda plastik tullantıların sürətlə yayılması, azot və fosfor dövranındakı pozuntular, tropik meşələrin geniş şəkildə məhv edilməsi və biomüxtəlifliyin sürətli azalması bu dövrü fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən olmuşdur.[19][20]
Antroposen dövrünün əsas fərqləndirici xüsusiyyəti, insan fəaliyyətinin Yer sistemində qalıcı izlər buraxmasıdır.[21][22] Bu izlər həm fiziki, həm kimyəvi, həm də bioloji dəyişikliklərlə müşayiət olunur.[23] Ən önəmli təsirlərdən biri iqlim dəyişikliyi və qlobal istiləşmənin sürətlənməsidir. Sənaye və nəqliyyat sektorlarının yaratdığı karbon emissiyaları atmosferdə istixana effektini gücləndirmiş, buzlaqların əriməsi və dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi ilə nəticələnmişdir.[24] Digər mühüm təsir sahəsi biomüxtəlifliyin azalmasıdır. Növlərin nəsli kütləvi şəkildə kəsilməkdə, ekosistemlər dağılmaqda və təbii həyat sahələri məhv olunmaqdadır. Eyni zamanda plastik çirklənməsi, xüsusilə mikoplastiklərin qlobal okeanlara və torpağa yayılması artıq geoloji təbəqələrdə müşahidə edilə biləcək səviyyəyə çatmışdır. Bununla yanaşı, nüvə sınaqları nəticəsində yaranan radionuklidlər də bu dövrün geoloji göstəriciləri sırasındadır.[25]
Müasir şəhərlərin artan miqyası və süni işıqlandırma da insan izinin planetə təsirini nümayiş etdirir.[26] Elektrik işıqları nəticəsində artıq aşağı Yer orbitindən baxıldıqda böyük əhali mərkəzləri gecə vaxtı parlaq şəkildə görünür. Bu fenomen insan fəaliyyətinin qlobal ölçüdə vizual sübutuna çevrilmişdir.[27]
Antroposen yalnız geoloji və ekoloji anlayış deyil, eyni zamanda fəlsəfi və mədəni məna daşıyan bir anlayışa çevrilmişdir.[28] Bu dövr insanın Yerə olan münasibətini və ona qarşı məsuliyyətini yenidən düşünməyə vadar edir. Ətraf mühit fəlsəfəsində Antroposen dövrü insanın “planetar subyekt” kimi rolunu gündəmə gətirmiş, onun Yer sistemində əsas dəyişiklik yaradan qüvvə kimi dəyərləndirilməsinə yol açmışdır. Mədəniyyət və ədəbiyyatda da bu anlayış geniş yayılmışdır. Müasir bədii əsərlər, sənədli filmlər və incəsənət nümunələri vasitəsilə ekoloji böhran, texnoloji inkişafın nəticələri, gələcək nəsillərin taleyi kimi mövzular işlənməkdədir.[29]“Ekofeminizm”, “ekoloji ədəbiyyat”, “ekokritika” kimi sahələrdə Antroposen dövrü etik və estetik baxımdan təhlil olunur. Bu dövr həmçinin “dayanıqlı inkişaf” anlayışının praktik və nəzəri çərçivəsini formalaşdırmaqda mühüm rol oynayır.[30]
Antroposen anlayışı bir çox elm adamı və fəlsəfi cərəyan tərəfindən dəstəklənsə də, bu yanaşmaya qarşı müəyyən tənqidlər də mövcuddur.[31] Əsas tənqidlərdən biri budur ki, "antropos" (yəni ümumi "insan") bütün insanları bərabər məsuliyyət daşıyan subyekt kimi təqdim edir. Halbuki iqlim dəyişikliyi və ekoloji böhranlar konkret olaraq bəzi dövlətlərin, şirkətlərin və iqtisadi sistemlərin fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır.[32] Bu səbəbdən bir sıra alternativ anlayışlar irəli sürülmüşdür. Məsələn, “Kapitalosen” anlayışı bu dəyişikliklərin əsas səbəbi kimi qlobal kapitalist iqtisadi sistemini göstərir və ekoloji böhranın köklərinin sosial-iqtisadi strukturda olduğunu vurğulayır.[33] Digər alternativ yanaşma olan “Plantasyonosen” isə müstəmləkəçilik dövründəki intensiv aqrar istismar və plantasiya iqtisadiyyatını Yer sisteminin təkamülündə əsas dönüş nöqtəsi kimi dəyərləndirir. “Texnosen” anlayışı isə texnologiyanın insanla yanaşı planetə olan təsirini əsas amil kimi qəbul edir.[34]
Bu alternativ yanaşmalar Antroposenin daha dəqiq və ədalətli təhlilinə imkan verir, xüsusilə sosial ədalət, ekoloji məsuliyyət və planetar siyasət kontekstində yeni perspektivlər təqdim edir.[35]
The overarching driver of species extinction is human population growth and increasing per capita consumption.
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|
