 |
 |
Kiss.az |  |
 |
Arkada — tağla örtülən, təkrarlanan eyni oyuqların sırasıdır. Arkadanın qurulması üçün bir sıra ölçülər – oyuqların eni və hündürlüyü, divarın pəncərə və qapılar arasındakı hissəsi, o cümlədən divarın qalınlığı müəyyənləşdirilməlidir. Bütün deyilən ölçülər bir-birindən qarşılıqlı asılıdır.
Roma memarlığının öyrənilməsi göstərir ki, Roma memarları müəyyənləşmiş münasibətlər hazırlamışlar. Oyuqların eni onun hündürlüyündən iki dəfə azdır, aralıq divarın eni oyuqların enindən iki dəfə azdır, divarın qalınlığı isə aralıq divarın enindən iki dəfə azdır. Başqa sözlə, oyuğun forması özünü düzbucaqlı kimi göstərir.
Arkada — bir-birinə bitişik bir sıra tağdan ibarət olub, hər tağ sütun və ya dayaqlar sırasının (kolonnadanın) üzərində dayanır. Xarici arakadalar piyadalar üçün örtülü keçid təmin etmək məqsədilə nəzərdə tutulur; bunlara çox vaxt *lojiya*lar da daxildir, lakin bu halda tağlar zəruri element sayılmır. Bəzi arakadalar keçidin hər iki tərəfində tağlarla təchiz oluna bilər. Alternativ olaraq, *kor arkada* (blind arcade) tağlı elementlərin möhkəm divar səthinə yerləşdirildiyi formadır.[1] Kor arakadalar romanesk memarlığının xüsusiyyətlərindəndir və bu, qotik memarlığa da təsir etmişdir. Qotik memarlıqda arakada ya daxildə — kafedralın əsas salonunun (nef) divarının aşağı hissəsində, *triforium* və *klereystori*ni dəstəkləyən hissədə yerləşə bilər, ya da çöl hissədə, burada isə adətən həyət və ya klosterləri əhatə edən örtülü keçidlərin tərkib hissəsi olur.[2]Bu terminlə əlaqəli digər bir anlayış isə "hər iki tərəfində mağazalar olan örtülü keçid" deməkdir.[3] Orta əsrlərdə bir çox açıq arakadalar ya özündə mağaza və ya piştaxtaları yerləşdirirdi, ya da əsas divarın içində oyuqlar şəklində idi. Bu formadan sonra "arkada" termini daha geniş anlam alaraq memarlıq forması olmasa da, tək binada yerləşən mağazalar kompleksi üçün işlədilməyə başladı. "Arkada" sözü fransızca arcade sözündən gəlir; bu da provensalca arcada və ya italyanca arcatadan yaranmışdır. Hər ikisi latınca arcus — "yay" sözünə əsaslanır (arc və arch sözlərinə bax).[4] Bununla bağlı, lakin daha qeyri-müəyyən termin isə *arkaçur* (arcature) adlanır. Bu ya kiçik arakada, ya da kor arakada mənasında işlədilə bilər.[5][6]
Arkada anlayışı ən azı Ellinizm dövrünün Qədim Yunanıstan memarlığına gedib çıxır və daha sonra Roma memarlığında geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, Kolosseumun aşağı hissəsində arkadalar istifadə olunmuşdur. Kilsə kloistrləri də çox vaxt arka sıralarından ibarətdir. İslam memarlığında xüsusilə məscidlərin içərisində və xaricində arkadalar geniş şəkildə istifadə olunur. İntibah dövrü memarlığında isə arkalıqlar binaların fasadında bəzək və struktur elementi kimi ön plana çıxırdı. Məsələn, Florensiyada yerləşən və Filippo Brunelleski tərəfindən layihələndirilmiş Ospedale degli Innocenti (1419-cu ildə sifariş olunub) və Palazzo Bardinin həyəti buna nümunədir.
Üstü örtülü və hər iki tərəfi dükanlarla əhatələnmiş alış-veriş keçidləridir. Bu cür tikililər əsasən 19-cu əsrdə Avropa və Şimali Amerikada yayılmışdır və müasir ticarət mərkəzlərinin sələfi sayılır. Onlar həm estetik, həm də funksional baxımdan şəhər memarlığında mühüm yer tutmuşdur.
_The_Strand_(b).JPG)
Fransız memarı Bertrand Lemoine 1786–1935-ci illəri **l’Ère des passages couverts** (örtülü keçidlər dövrü) adlandırırdı. Bu dövr Avropada geniş yayılmış böyük ticarət "arkadalarını" əhatə edir.[7] Ticarət arkadası — üstü örtülü və birdən çox satıcının fəaliyyət göstərdiyi məkan deməkdir. Adətən şüşə damdan istifadə olunurdu ki, təbii işıq daxil olsun və şam və ya elektik işığına ehtiyac olmasın.[8] 18–19‑cu əsr arkadaları ləyaqətli orta təbəqəni cəlb etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Zamanla bu arkadalar həm alış‑veriş, həm də müşahidə məkânına çevrildi—səs-küylü, çirkli küçələrdən uzaq, isti‑qur məkan təklif edirdi və şəhərli həyatın sosial mərkəzinə çevrildi.[8]
Minlərlə şüşə çatılı arkada Avropada yayıldıqca, onlar daha da möhtəşəm və bəzəkli oldu. 19‑cu əsrin ortalarına kimi bu mərkəzlər moda və sosial həyatın diqqət mərkəzinə çevrildi. Arada gəzişmək nümayiş üçün populyar bir əyləncə idi.[9]
XVII noslu Istanbul Çiçek Pasajı, XIX əsr arxitekturasının ən gözəl nümünələrindəndir. Arkadalar tezliklə Avropa, Şimali Amerika və antipodlara yayıldı. Məsələn, Parisdəki Palais-Royal (1784), Passage de Feydeau (1791), Londonda Piccadilly Arcade (1810), Milanın Galleria Vittorio Emanuele (1878) kimi.[10] Şimali Amerikada New York Paddock Arcade (1850), Ohio Dayton Arcade (1904)[11], Rhode Island Westminster Arcade (1828) kimi nümunələr var. Brüsseldə Galeries Royales Saint-Hubert (1847) və İstanbuldakı Çiçek Pasajı (1870) da qeyd edilməlidir. Ticarət arkadaları müasir ticarət mərkəzlərinin sələfi hesab olunur və bu gün "arkada" termini bəzən bu memarlıq formasını deyil, yalnız alış‑veriş yerlərini ifadə edir.[citation needed]
Palais-Royal (1784) Parisdə ən erkən böyük ticarət arkadası sayılır.[8][12] Əvvəlcə kral sarayı olan kompleks bağlar, dükanlar və əyləncə yerlərindən ibarət idi. Təxminən 145 butik, kafe, salon, gözəllik salonu, kitab mağazası, muzeylər və çoxsaylı iaşə kiosku, həm də iki teatr vardı. Lüks qiymətli əşyalar, xəzlər, tablolar və mebellər satılırdı. Burada barter yox, sabit qiymət tətbiq edilirdi. Dükanlarda uzun şüşə vitrinlər var idi ki, orta təbəqə qiyməti çatmadığı halda da vitrində baxa bilsin. Beləliklə, aristokratiya və orta təbəqə arasında populyar bir məkan halına gəldi. Burada salonlar, kafelər, kitab mağazaları ilə yanaşı, gizli müzakirələr, xidmət müddətindən sonra əsgərlər və hətta fahişələr toplaşırdı.[13]
Bir erkən britaniya nümunəsi olan Covered Market (Oxford, 1 noyabr 1774), hələ də fəaliyyət göstərir. Bu bazar "səliqəsiz, çirkin satıcı stendlərini" mərkəz küçələrdən təmizləmək məqsədilə yaradıldı. Memar John Gwynn Magdalen körpüsünün planını çəkdi. 1772‑ci ildə 20 ət mağazası üçün ~916 funt sterlinq planına razılıq verildi və 1773‑cü ildən etibarən yalnız bazarda ət satışı həyata keçirildi. Sonra tərəvəz, süd və balıq satıcıları da burada fəaliyyətə başladı.[14]
Rusiyada, Sankt-Peterburqda yerləşən Gostiny Dvor ("Tacir Arkadası") da erkən böyük ticarət arkadalarındandır.[15] 1757‑ci ildə Bartolomeo Rastrelli tərəfindən layihələndirilərək tikilməyə başlandı, lakin sonra Jean‑Baptiste Vallin de la Mothe tərəfindən daha ucuz Neoklassik dizayn qəbul edildi. XX‑ci əsrdə 10 interyer küçə və təqribən 178 dükanla genişləndirilmişdir. II Dünya müharibəsindən sonra daxili divarlar sökülüb və böyük ticarət mərkəzinə çevrilmişdir. 21‑ci əsrdə zamana uyğun yenilənərək şərqi Avropanın ən dəbli ticarət mərkəzlərindən birisinə çevrilmişdir.[15]
Erkən fransız arkadası Passage du Caire 1798‑ci ildə yaradılıb və ictimaiyyət arasında küçə səs-küyündən müdafiə ilə qiymətləndirilib.[16] Bir il sonra amerikalı memar William Thayer Passage des Panoramas‑ı yaratmışdır — burada dükanlar panoramalar arasında yerləşirmiş. Bourbon Restorasiya dövründə ticarət arkadaları say baxımından artmışdır. Arkadaların üst mərtəbələrində tez-tez mənzillər[17] və bəzən fahişəxanalar yerləşmişdir.[18]
.jpg){kind=small}
 |
 |
KISS.AZ |  |
 |
|
