. Kiss.az

Arxeologiya - Wikipedia - Kiss.az

Ana Səhifə - Arxeologiya

Arxeologiya (yun. arxayos — qədim, loqos — bilik "köhnə haqqında bilik") deməkdir. Arxeologiya qədim maddi mədəniyyət nümunələrini öyrənən elm olub, tarix fənninə kömək edir. İlk ibtidai insanların meydana gəlməsi, inkişaf etməsi və formalaşması tarixinin öyrənilməsi arxeologiya elminin ən əsas vəzifələrindən biridir. Arxeologiya elmi insanlığın uzaq keçmişini maddi mədəniyyət qalıqları vasitəsilə öyrənir. Arxeoloji abidələr və qədim əşyalar əsas arxeoloji mənbələr olub tarixi proseslərin araşdırılmasında mühüm rol oynayır və tarixin digər tədqiqat obyektlərindən, o cümlədən yazılı mənbələrdən öz spesifikliyi ilə fərqlənir. Arxeoloji mənbələr. Arxeoloji mənbələr öz xarakterinə və daşıdığı informasiyanın növünə uyğun olaraq xüsusi qrupa aid edilir və aşağıdakı növlərə bölünür:

  1. Əmək alətləri
  2. Silahlar
  3. Məişət əşyaları
  4. Dini-inanc xarakterli əşyalar
  5. Bəzək əşyaları
İspaniya, Atapuerka, Gran Dolina
Roma

Archeology yazılış forması da istifadə olunur. maddiləşmiş mədəniyyət nümunələrinin aşkar olunması və təhlili vasitəsilə insan fəaliyyətinin öyrənilməsi ilə məşğul olan elmdir. Arxeoloji qeydlərə artefaktlar, memarlıq qalıqları, biofaktlar və ya ekofaktlar, arxeoloji abidə və mədəni landşaftlar daxildir. Arxeologiya həm ictimai elmlərə, həm də humanitar elmlərə aid edilə bilər.[1][2][3] Bu sahə adətən müstəqil bir akademik fənn kimi qəbul olunur, lakin Şimali Amerikada tətbiq edilən dörd sahəli yanaşmada arxeologiya antropologiyanın bir hissəsi kimi də təsnif edilə bilər. Digər yanaşmalarda isə tarix və ya coğrafiya sahələri ilə əlaqələndirilir.[4] Bu fənn arxeoloji tədqiqatların əsas mərhələləri olan sahə araşdırması, qazıntı və daha sonra toplanmış məlumatların təhlilini əhatə edir. Arxeologiya geniş mənada fənlərarası araşdırmalara əsaslanır. Arxeoloqlar, Şərqi Afrikada yerləşən Lomekwidə aşkar olunmuş 3,3 milyon il əvvələ aid ilk daş alətlərin hazırlanmasından tutmuş bu günə qədərki dövrə qədər insanın tarixdən əvvəlki dövr və tarixi dövrıni araşdırırlar.[5] Arxeologiya paleontologiyadan fərqlənir; çünki paleontologiya fosil qalıqları ilə məşğuldur. Arxeologiya xüsusilə yazılı mənbələrin olmadığı tarixdən əvvəlki cəmiyyətlərin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsan tarixinin 99%-dən çoxu yazının olmadığı paleolit dövründən başlayaraq müxtəlif cəmiyyətlərdə savadlılığın meydana gəlməsinə qədər olan dövrü əhatə edir.[1] Arxeologiyanın müxtəlif məqsədləri var: mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi, keçmişdəki həyat tərzinin bərpası, eləcə də insan cəmiyyətlərində zamanla baş verən dəyişikliklərin sənədləşdirilməsi və izah olunması.[6] Yunanca mənşəli olan "arxeologiya" sözü "qədim tarixin öyrənilməsi" mənasını verir.[7] Arxeologiya 19-cu əsrdə Avropada yaranmış antiqvarçılıq (antik əşyaların toplanması və öyrənilməsi) ənənələrindən inkişaf edərək bu gün dünyada geniş yayılan bir elm sahəsinə çevrilmişdir. Arxeologiyadan bəzən dövlətlər tərəfindən müəyyən bir keçmiş təsəvvürünü yaratmaq məqsədilə istifadə olunmuşdur.[8][9] Bu sahənin inkişafı ilə yanaşı, müxtəlif ixtisaslaşmış sahələr də meydana gəlmişdir. Bunlara dəniz arxeologiyası, feminizm arxeologiyası, arxeoastronomiya və digər yeni texniki üsullar daxildir. Bununla belə, müasir dövrdə arxeoloqlar bir sıra problemlərlə üzləşirlər. Bunlara saxta arxeologiya ilə mübarizə, artefaktların talan edilməsi, ictimai marağın azalması və insan qalıqlarının qazılmasına qarşı etirazlar daxildir.[10][11] Arxeoloji abidələrə qədim yaşayış məskənləri, qəbirlər, qayaüstü rəsmlər- petroqliflər aid edilir.

Mündəricat

  • 1 Tarixi
    • 1.1 Arxeologiyanın ilk nümunələri
    • 1.2 Antikvarizm dövrü
  • 2 Azərbaycanda arxeologiyanın tarixi
  • 3 Etimologiya
  • 4 İstinadlar
  • 5 Xarici keçidlər

Tarixi

redaktə

Arxeologiyanın ilk nümunələri

redaktə
Əsas məqalə: Arxeoloji qazıntı
  Nabonid padşahın (e.ə. təqribən 550-ci il) Naram-Sin dövrünə aid ibadətgahın bünövrə yazısını aşkar etməsi, tarixdə ilk arxeoloji qazıntı kimi tanınır.  

Qədim Mesopotamiyada Akkad imperatoru Naram-Sinə (e.ə. təqribən 2200-cü il) aid ibadətgahın bünövrəsi Babil padşahı Nabonid tərəfindən e.ə. 550-ci illərdə tapılıb və araşdırılıb.[12][13][14] Bu səbəbdən Nabonid "ilk arxeoloq" hesab olunur. O, Sippar şəhərində yerləşən günəş tanrısı Şamaşa və döyüş ilahəsi Anunituya, eləcə də Harran şəhərində ay tanrısı üçün Naram-Sin tərəfindən inşa edilmiş ziyarətgahın təməl qatlarını tapmaq məqsədilə ilk sistemli qazıntılar aparmış və həmin məbədləri bərpa etdirmişdir.[12] Eyni zamanda o, arxeoloji tapıntını tarixləndirməyə çalışan ilk şəxs olmuşdur. O, Naram-Sinin məbədini təqribən 1500 il səhv tarixləndirsə də, bu nəticə dövrünün texnoloji imkanlarını nəzərə aldıqda olduqca irəliləyiş hesab olunur.[14][12]

Antikvarizm dövrü

redaktə

Arxeologiya sözü yunan dilindən gəlir: ἀρχαιολογία (arkhaiologia) – ἀρχαῖος (qədim) və λογία (öyrənmə, elmi sahə).[15] Arxeologiya elmi qədim əşyalar, əlyazmalar və tarixi abidələrə maraq göstərən *antikvarizm* adlı çoxsahəli araşdırmalardan inkişaf etmişdir. Antikvarlar keçmişi faktlara əsaslanaraq öyrənirdilər. XVIII əsr antikvarı Riçard Kolt Hoarın məşhur devizi bunu ifadə edir: "Biz nəzəriyyə ilə deyil, faktlarla danışırıq."[16]

Çində Sun sülaləsi dövründə (960–1279) Ou Yanqsiu və Çjao Minçenq kimi alimlər qədim bronz yazılarını araşdıraraq Çin epigrafika ənənəsini yaratdılar.[17][18] 1088-ci ildə Şen Kuo adlı alim qədim bronz qabları əfsanəvi müdriklərə aid edən və onları ritual məqsədlərlə təkrar istehsal etməyə çalışan alimləri tənqid edirdi.[19] Bu fəaliyyətlər arxeologiyadan daha çox tarix elminin bir sahəsi sayılırdı.

Avropada isə Renessans dövründə qədim Yunan-Roma mədəniyyəti və abidələrinə maraq artdı. Ankonalı Kiriyakos (Cyriacus of Ancona) XV əsrdə yunan və Roma qədimliklərini, xüsusilə yazıtları qeydə alaraq, "klassik arxeologiyanın atası" kimi tanınır.[20] O, Parfenon, Delfi, Misir ehramları və heroqliflər kimi bir çox abidəni qeydə alıb və Commentaria adlı altı cildlik gündəliklərində saxlamışdır.

Flavio Biondo da Roma antik abidələri və topoqrafiyasını sistemli şəkildə araşdıraraq erkən arxeoloqlardan sayılır.[21] XVI əsrdə Con Lelend və Uilyam Kamden kimi antikvarlar İngiltərə kəndlərini araşdırmış, abidələri təsvir və təhlil etmişlər.[22]

"Arxeoloq" termini Oksford İngilis Lüğətində ilk dəfə 1824-cü ildə qeydə alınıb. "Arxeologiya" isə 1607-ci ildən başlayaraq "qədim tarix" anlamında işlədilsə də, bugünkü daha spesifik mənada ilk dəfə 1837-ci ildə qeyd olunur.[23] 1685-ci ildə Yakob Spon "arxeologiya" sözünü özünün Roma yazıtlarını ehtiva edən Miscellanea eruditae antiquitatis adlı əsərində antik əşyaların öyrənilməsi sahəsi kimi istifadə etmişdir. XII əsr hind alimi Kalhana da yerli rəvayətləri, əlyazmaları, yazıtları, sikkələri və memarlığı sənədləşdirərək arxeoloji yanaşma göstərmişdir. Onun Raçatarañgini adlı əsəri (təqribən 1150-ci il) Hindistan tarixinin ən erkən yazılı nümunələrindən biri hesab olunur.[24][25][26]

  •  
    Nabonidusun Sipparda aşkar etdiyi gil silindr – e.ə. VI əsr. Bu tapıntı, bünövrə yerləşdirilmiş masonluq yazısı ilə birlikdə bir neçə minillik əvvəlki dövrləri təhlil etməsinə görə onu “ilk arxeoloq” sayır.[27]
  •  
    Gözəl fresko detallı təsvir vasitəsilə Ankonalı Kiriyakos (Cyriacus of Ancona) XV əsrdə arxeoloji yazılar və abidələrin sistemli tədqiqi ilə diqqət çəkmiş və “klassik arxeologiyanın atası” hesab edilmişdir
  •  
    Benozzo Gozzoli, “Ən Köhnə Padşahın Prosessiyası” freskosundan (təqribən 1459) Ankonalı Kiriyakosun portreti. O, klassik arxeologiyanın erkən formalarından birini formalaşdıran antikvar kimi tanınır.[28]

Azərbaycanda arxeologiyanın tarixi

redaktə

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində, xalqın təşəkkülü və formalaşması prosesinin izlənilməsində arxeologiya elminin rolu son dərəcə böyükdür. Bəşər cəmiyyətinin bütün dövrlərinə aid zəngin abidələr diyarı olan Azərbaycan hələ kecən əsrdən dünyanın müxtəlif ixtisas sahiblərinin diqqətinin cəlb etmişdir. Görkəmli Azərbaycan tarixçisi A. Bakıxanov özünün "Gülüstani-İrəm" əsərində tarixi hadisələri şərh edərkən maddi-mədəniyyət abidələrindən bir mənbə kimi faydalanmışdır. A. Bakıxanovun Qəbələ, Dərbənd, Gilgilcay sədləri və başqa abidələr haqqında verdiyi məlumat öz əhəmiyyətini indiyədək saxlamışdır. Azərbaycan abidələrinə, onların yerləşməsinə, xüsusilə qədim Yunan tarixcisi Böyük Plininin "Təbiətin tarixi" adlı əsərindəki toponimik adların müasir kartoqrafiyadakı yerinə dair ilk əsaslı işi 1829-cu ildə Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyası tərəfindən göndərilmiş A. Yanovski görmüşdür. Onun araşdırmaları 1846-cı ildə "Qədim Qafqaz Albaniyası" haqqında adlı böyük məqalədə öz əksini tapmışdır. Sonraki dövrlər, daha doğrusu, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulanadək arxeoloji abidələrin tədqiqilə əsasən əcnəbi həvəskar arxeoloqlar məşğul olmuşdur. 1834-cü ildə İsvecrə səyyahı Dübua de Manperi indiki Xanlar rayonu ərazisində arxeoloji qazıntılar aparmış və tapdığı materialları Fransaya göndərmişdir. 1848-ci ildə görkəmli rus şərqşünası V. H. Xanıkov Azərbaycanın bir sıra orta əsr abidələri, o cümlədən Bərdə və Naxçıvan abidələri barədə, 1862-ci ildə fransız səyyahı A. Berje Muğan düzündəki bir qrup abidələr haqqında məlumat vermişlər. Naxçıvanda məktəb müfəttişi işləmiş K. A. Nikitin 1870-ci ildə buradakı duz mədənlərində istifadə olunmuş qədim daş gürz və baltalar toplanmışdır. 1871-ci ildə Gürcüstanda Qafqaz Arxeoloji Komitəsinin yaradılması Azərbaycan abidələrinə marağı artırmışdı. 1881-ci ildə Tiflisdə çağırılmış 5-ci arxeoloji qurultayın qərarlarından sonra bu maraq daha da genişlənmişdir. 1879-cu ildə, qurultaya hazırlıq dövründə İ. S. Polyakov tərəfindən Naxçıvan ərazisində, N. O. Selosani tərəfindən isə Bərdə şəhər xarabalığında axtarış işləri aparılmışdır. Özlərində kolleksiya toplamaq məqsədilə bir sıra həvəskarların Azərbaycanın zəng qəbir abidələrinin qərət etməsi də o vaxtdan başlamışdı. Məsələn, Gədəbəy və Daşkəsən mis mədənlərində çilingər işləmiş V. Belk adlı birisi 300-dən çox abidəni qarət etmiş və topladığı qiymətli yadigarları Hamburq və Münhen muzeylərinə göndərmişdir. 30-cu illərdə Azərbaycan arxeologiyasının inkişafında xüsusi mərhələ təşkil edir. Bu illərdə Mil düzünə, xüsusən Örənqala şəhər yerinə, Kiçik Qafqazın Cənub-Şərq ətəklərinə, Naxçıvan ərazisinə və Azərbaycanın qərb rayonlarına ekspedisiyalar təşkil olunur. Bu işdə yerli alimlərdən Ə. Ələkbərovun, İ. Cəfərzadənin, D. Şərifovun, S. Qazıyevin, eləcə də Y. İ. Hummelin xüsusi xidmətlərini göstərmək lazımdır.[29]

Etimologiya

redaktə

XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycandilli mənbələrdə elmi asari-ətiqə (علمی آساری-اتیقه) adlandırılmışdır.[30]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 Renfrew, Colin; Bahn, Paul (2012). Archaeology: Theories, Methods and Practice (6th ed.). Thames & Hudson. ISBN 978–0500290217.
  2. ↑ Trigger, Bruce (2006). A History of Archaeological Thought. Cambridge University Press. ISBN 978–0521609584.
  3. ↑ Johnson, Matthew (2010). Archaeological Theory: An Introduction. Wiley-Blackwell. ISBN 978–1405182676.
  4. ↑ Fagan, Brian M. (2010). Ancient Lives: An Introduction to Archaeology and Prehistory. Routledge. ISBN 978–0205670096.
  5. ↑ Harmand, Sonia et al. (2015). "3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya". Nature. 521 (7552): 310–315. doi:10.1038/nature14464.
  6. ↑ Johnson, Matthew (2010). Archaeological Theory: An Introduction. Wiley-Blackwell. ISBN 978–1405182676.
  7. ↑ Darvill, Timothy (2008). The Concise Oxford Dictionary of Archaeology. Oxford University Press. ISBN 978–0199534043.
  8. ↑ Kohl, Philip L.; Fawcett, Clare (1995). Nationalism, Politics and the Practice of Archaeology. Cambridge University Press. ISBN 978–0521558394.
  9. ↑ Diaz-Andreu, Margarita (2007). A World History of Nineteenth-Century Archaeology. Oxford University Press. ISBN 978–0199217175.
  10. ↑ Fagan, Brian (2006). Looting, Grave Robbing and Rape of the Past. In Archaeology: A Brief Introduction (8th ed.). Prentice Hall.
  11. ↑ Renfrew, Colin (2000). Loot, Legitimacy and Ownership: The Ethical Crisis in Archaeology. Duckworth. ISBN 978–0715630346.
  12. ↑ 1 2 3 Harmanşah, Ömür (2015). Cities and the Shaping of Memory in the Ancient Near East. Cambridge University Press, səh. 94–96. ISBN 9781107074461.
  13. ↑ Britannica – Nabonidus
  14. ↑ 1 2 Van de Mieroop, Marc (2005). King Hammurabi of Babylon: A Biography. Blackwell Publishing, səh. 137. ISBN 9780631235803.
  15. ↑ Online Etymology Dictionary – Archaeology
  16. ↑ Trigger, Bruce G. (2006). A History of Archaeological Thought. Cambridge University Press. ISBN 9780521600491.
  17. ↑ Qian, Nanxiu (2002). Spirit and Self in Medieval China. University of Hawaii Press, səh. 74–76.
  18. ↑ Wilkinson, Endymion (2000). Chinese History: A Manual. Harvard University Asia Center, səh. 95–97.
  19. ↑ Needham, Joseph (1986). Science and Civilisation in China. Cambridge University Press, c. 4, pt. 3.
  20. ↑ Brown, Patricia Fortini (2003). Venetian Narrative Painting in the Age of Carpaccio. Yale University Press.
  21. ↑ Weiss, Roberto (1977). The Renaissance Discovery of Classical Antiquity. Blackwell.
  22. ↑ Sweet, Rosemary (2004). Antiquaries: The Discovery of the Past in Eighteenth-Century Britain. Hambledon and London.
  23. ↑ Oxford English Dictionary, s.v. "archaeology", "archaeologist"
  24. ↑ Stein, Marc Aurel (1900). Kalhana's Rajatarangini: A Chronicle of the Kings of Kasmir. Archibald Constable & Co.
  25. ↑ Thapar, Romila (2002). The Penguin History of Early India. Penguin Books India.
  26. ↑ Dar, M. A. (2001). "Historiography of Kashmir". In: The Journal of Central Asian Studies, Vol. 12.
  27. ↑ File:Clay foundation cylinder of Nabonidus.jpg
  28. ↑ File:Benozzo Gozzoli - Procession of the Oldest King - detail - Cyriacus.jpg
  29. ↑ Rəşid Göyüşov. Azərbaycan arxeoloqiyası. Bakı. 1986. səh. 7-11.
  30. ↑ Султан-Меджид Ганиев, Русско-татарский словарь, Баку, 1909

Xarici keçidlər

redaktə
  • Azərbaycan Arxeologiya saytı Arxivləşdirilib 2011-06-15 at the Wayback Machine
  • Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu
  • arxeoloq.az
  • Azərbaycan arxologiyası I cild, Baxşəliyev V.
  • Azərbaycan arxologiyası, 6 cilddə: I cild (daş dövrü), VI cild (orta əsrlər). Bakı: Şərq-Qərb, 2008.
  • Baxşəliyev V. Azərbaycan arxologiyası (ali məktəblər üçün vəsait), 6 cilddə. I cild. Bakı, 2006. Arxivləşdirilib 2020-01-11 at the Wayback Machine
  • Göyüşov R. Azərbaycan arxeologiyası. Bakı: "İşıq" red., 186 səh.
  •   Vikianbarda Arxeologiya ilə əlaqəli mediafayllar var.
Arxeologiya haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/?q=Arxeologiya&oldid=8177338"
KISS.AZ